"Ewangelik" 2003-2006

Andrzej Komraus
(Gliwice)

Daty w kalendarzu

(październik - listopad - grudzień)

3.10.1226 - podczas modlenia się słowami Psalmu 141 w Asyżu zmarł Franciszek z Asyżu, właściwie Giovanni Bernardone. Urodził się w 1181 lub 1182 r. w Asyżu, w zamożnej rodzinie mieszczańskiej, początkowo pomagając ojcu w handlu suknem. Starając się uzyskać pasowanie na rycerza wyruszył do Apulii, aby oddać się tam w służbę papieską; w Spoleto doznał wizji, podczas której usłyszał słowa: "Franciszku, dlaczego szukasz sługi zamiast pana?". To zapoczątkowało przemianę Franciszka, który rozpoczął praktykę długotrwałych modlitw i postów oraz posługiwania trędowatym. Odkrywszy swoje powołanie do życia apostolskiego w ubóstwie, Franciszek zaczął wzywać do pokuty, rozpoczynając swoje zwiastowanie biblijnym życzeniem pokoju. Przemierzył niemal całą Italię, początkowo sam, później wraz z dwunastoma towarzyszami. W 1209 r. w Rzymie uzyskał od Innocentego III ustne zatwierdzenie pierwszych ustaw nowego zakonu - franciszkanów, i prawdopodobnie w tym samym czasie otrzymał święcenia diakonatu. Zakon rozrastał się bardzo szybko: w 1221 r. liczył już około 5000 braci. Reguła zgromadzenia została zatwierdzona ostatecznie w 1223 r. Pozostawił niewiele pism, które podzielono na cztery grupy: napomnienia, listy, reguły i modlitwy; zawierają one liczne cytaty z Pisma Świętego i zaliczane są do arcydzieł światowej literatury ascetyczno-mistycznej.

6.10.1536 - w Vilvorde koło Brukseli zginął śmiercią męczeńską angielski reformator William Tyndale (Tindale), pisarz religijny i tłumacz Pisma Świętego. Urodził się w październiku 1492 lub 1493 r. (wg innych źródeł: 1483 lub 1494) w Gloucestershire. Ok 1510 r. rozpoczął studia w Cambridge, w 1515 r. otrzymał tytuł magister artium, jego zainteresowania językoznawcze sprawiły wszakże, że w 1518 r. powrócił do Cambridge, aby studiować język grecki. Tam też w 1521 r. otrzymał święcenia kapłańskie. Wiedział, że do rozwoju wiary niezbędny jest kontakt z Pismem Świętym. Dokonał przekładu Nowego Testamentu na język angielski, jednakże nie mógł być on wydany w Anglii, stąd wydrukował go Martin Quentel w Kolonii w 1525 r. Wydanie to było nielegalnie rozpowszechniane w Anglii, wbrew woli katolickiej władzy kościelnej, jednakże z cichym poparciem tych duchownych i hierarchów, którzy popierali ideę reformy Kościoła. Prowadzona przez Tyndale'a działalność kaznodziejska i organizowane przez niego spotkania i dyskusje sprzyjały rozwojowi idei reformacyjnych w Anglii, jednakże on sam został oskarżony o herezję. W 1524 r. wyjechał do Niemiec, gdzie spotkał się z Marcinem Lutrem i jego najbliższymi współpracownikami. W 1526 r. powrócił do Anglii, gdzie podjął pracę nad tłumaczeniem Starego Testamentu. Następnie przeniósł się do Antwerpii, aby stamtąd rozsyłać przygotowywane przez siebie wydawnictwa. W 1534 i 1535 r. ukazały się następne, gruntownie przejrzane wydania Nowego Testamentu w języku angielskim. Bardzo dużo jego prac popularyzowało zasady luteranizmu. Wydanie w 1530 r. publikacji Praktyki prałatów, ostro oceniającej zabiegi króla Henryka VIII o unieważnienie jego małżeństwa z Katarzyną Aragońską, wywołało wściekłość władcy, który zażądał głowy Tyndale'a. Poproszono cesarza Karola V, aby spowodował ujęcie Tyndale'a i przekazanie go do Anglii. W maju 1535 r. Tyndale został aresztowany w Antwerpii przez żołnierzy cesarskich i osadzony na zamku w pobliżu Brukseli. Trzymano go tam przez 18 miesięcy. W sierpniu 1536 r. został osądzony jako heretyk i dwa miesiące później stracony: uduszono go na modłę hiszpańską, a ciało spalono na stosie.

6.10.1546 - w Meaux zginął Pierre Leclerc, męczennik Reformacji. Niewielki zbór reformowany w Meaux powierzył mu urząd prezbitera. 5 października 1546 r. aresztowano 60 członków zboru i przewieziono ich do Paryża. Tam poddano ich torturom i osądzono 14 mężczyzn, wśród nich Leclerc'a, nakazując wykonanie wyroku w Meaux. Spalono ich żywcem na stosie.

6.10.1651 - w Królewcu zmarł Heinrich Albert (Alberti), poeta i pieśniarz. Urodził się 8 lipca 1604 r. w Lobenstein (Turyngia), ukończył gimnazjum w Gera. Na życzenie rodziców przerwał podjęte studia muzyczne na rzecz prawa, które studiował na uniwersytecie w Lipsku. W 1626 r. przeniósł się do Królewca, gdzie został życzliwie przyjęty przez istniejące tam koło twórców skupionych wokół Simona Dacha. Tu ukończył studia muzyczne i pod koniec 1630 r. objął stanowisko organisty w katedrze. Znany jest zarówno jako poeta, twórca wielu pieśni, zarówno świeckich jak i kościelnych, niektóre z nich na trwałe zadomowiły się w ewangelickich kancjonałach.

8.10.451 - rozpoczęły się obrady Soboru Chalcedońskiego, zwołanego przez cesarza Marcjana, aby przeciwstawić się nauce głoszonej przez mnichów konstantynopolitańskich pod przewodnictwem archimandryty Eutychesa. W obradach soboru uczestniczyło 400-600 biskupów, archimandrytów i delegatów biskupich chrześcijańskiego Wschodu, Zachód reprezentowali legaci rzymscy i dwaj biskupi afrykańscy. Sobór obradował do 31 października, odbywając siedemnaście sesji. Jak pisze Jerzy Misiurek, Sobór Chalcedoński stanowił syntezę myśli chrześcijańskiej Kościoła wschodniego i zachodniego, wytyczając drogi rozwoju chrystologii. Przyjęta formuła, nawiązująca do nauki poprzednich soborów, ale podająca ją w nowym, zwięzłym ujęciu, podkreślała (przeciw błędnym naukom arianizmu, apolinaryzmu, nestorianizmu, monofizytyzmu i doketyzmu) tożsamość Syna Bożego przedwiecznie zrodzonego z Ojca i człowieka Chrystusa narodzonego z Dziewicy; jest On Synem Boga i synem Marii, współistotnym Ojcu w bóstwie oraz ludziom w człowieczeństwie (oprócz grzechu); w jednej osobie Słowa Bożego są zjednoczone dwie odrębne natury - boska i ludzka, różne we właściwościach i działaniach. Sobór podjął jednocześnie szereg uchwał dotyczących ustroju Kościoła.

12.10.1845 - w Ramsgate koło Canterbury zmarła Elisabeth Fry, wybitna brytyjska filantropka i działaczka chrzescijańska. Urodziła się 21 maja 1780 r. w Norwich i wychowywała się w środowisku kwakierskim, z którym związani byli jej rodzice. Odrodzenie duchowe przeżyła w 1798 r. pod wpływem wysłuchanego kazania pewnego amerykańskiego kwakra. Wyszła za mąż za zamożnego londyńskiego kupca, również kwakra, którego majątek umożliwił jej rozwinięcie szerokiej działalności filantropijnej i ewangelizacyjnej. Od 1813 r. pracowała wśród więźniarek w Londynie, co skłoniło ją do wszczęcia działań na rzecz zreformowania systemu penitencjarnego. Organizowała dokształcanie uwięzionych, zwracając szczególną uwagę na sprawy religijno-moralne. Domagała się zorganizowania opieki nad dziećmi uwięzionych i pomocy dla osób opuszczajacych więzienie; zorganizowała szkoły dla dzieci więźniów i doprowadziła do wprowadzenia w więzieniach oddzielnych pomieszczeń dla mężczyzn i kobiet. Od 1837 r. zapraszano ją również do innych krajów, gdzie zwiedzała więzienia i wygłaszała odczyty na rzecz reformy więziennictwa (odwiedziła m.in. Francję i Niemcy, gdzie nawiązała współpracę z Fliednerem i Wiechernem). Wielostronne zaangażowanie nie przeszkadzało jej we wzorowym wypełnianiu obowiązków żony i matki: wychowała jedenaścioro własnych dzieci. Jej działania miały duży wpływ na reaktywowanie w Niemczech luterańskiego diakonatu.

13.10.1781 - cesarz Józef II wydał patent tolerancyjny w Austrii, umożliwiający ewangelikom odbywanie nabożeństw (patent cesarski z 1771 r. ograniczał pańszczyznę i rugi chłopów na Śląsku Cieszyńskim).

13.10.1605 - zmarł w Genewie Théodore de Beza (Beze), francuski teolog reformowany. Urodził się 24 czerwca 1519 r. w Vézelay (Burgundia) w zamożnej rodzinie szlacheckiej. Wychowywał się w Paryżu. W 1528 r. znalazł się w Orleanie, gdzie jego edukacją zajmował się szwabski humanista Melchior Volmar, w dużym stopniu wpływający na kształtowanie się światopoglądu swego ucznia. Wraz z Volmarem przeniósł się też do Bourges, gdzie poznał wiele osób, które z powodów religijnych musiały opuścić Paryż, m.in. młodego prawnika Jana Kalwina. Studia prawnicze odbył na uniwersytecie w Orleanie i powrócił do Paryża, gdzie dał się poznać jako zdolny humanista, tworzący udane poezje łacińskie. Tu ożenił się w 1544 r. Ciężka choroba i towarzyszący jej niepokój wewnętrzny sprawiły, że prosząc o Bożą pomoc, Beza otworzył się na Ewangelię. W 1548 r. wraz z żoną przeniósł się do Genewy, deklarując formalnie swój akces do ruchu reformacyjnego. W Lozannie od 1549 r. uczył greki, czynnie angażując się w działania na rzecz rozwoju Reformacji. W 1588 r. został powołany przez Kalwina do Genewy, zostając profesorem, a od 1549 r. pierwszym rektorem nowo założonej tam Akademii. Jednocześnie pełnił służbę kaznodziejską. Utrzymując bliski kontakt z francuskimi hugenotami i towarzysząc im we wszystkich zmaganiach z reakcja antyprotestancką, stał się ich rzecznikiem i duchowym przywódcą. W 1571 r. przewodniczył synodowi w Rochelle, a po nocy św. Bartłomieja organizował w Szwajcarii schronienie dla uchodźców z Francji. Jako bliski współpracownik Kalwina, po jego śmierci w 1564 r. stanął na czele szwajcarskiego ruchu reformacyjnego. Zdając sobie sprawę ze słabości wynikającej z podziałów, zabiegał o doprowadzenie do unii Kościołów reformacyjnych. Uczestniczył w dysputach teologicznych, broniąc jednak zawsze podstawowych zasad nauki Kalwina. W 1597 r. spotykał się kilkakrotnie z Franciszkiem Salezym. Jest autorem wielu dzieł teologicznych (m.in. Confession de la foi chrétienne, 1560), komentarzy do Pisma Świętego, również pism poświęconych początkom Reformacji we Francji. Dużą zasługą Bezy są jego działania edytorskie: wydania krytyczne tekstu Nowego Testamentu, uwzględniające m.in. lekcje z odkrytego przezeń grecko-łacińskiego kodeksu uncjalnego Nowego Testamentu, pochodzącego z V-VI w., tzw. kodeksu Bezy.

15.10.1243 - w Trzebnicy zmarła Jadwiga Śląska (Hedwig von Schlesien), księżna śląska. Urodziła się ok. 1180 r w Andechs (Bawaria) i była córką Bertolda IV, hrabiego Diessen-Andechs. Otrzymała bardzo dobre wykształcenie, wpierw na dworze swego ojca, a następnie w klasztorze benedyktynek w Kitzingen. W 1190 r. poślubiła we Wrocławiu księcia śląskiego Henryka I Brodatego, po objęciu przez niego władzy stając się księżną śląską. Wspierała działania męża w zakresie rozwoju gospodarczego i cywilizacyjnego Śląska, również prowadzoną przez niego akcję kolonizacyjną związaną ze sprowadzaniem osadników z Flandrii i Frankonii. Angażowała się w działalność charytatywną, dbając o chorych i ubogich, w swoich posiadłościach obniżała daniny chłopskie, zorganizowała też gromadzenie zapasów żywności, wykorzystywanej następnie w czasach katastrof żywiołowych. Po dwudziestu latach małżeństwa za zgodą męża zamieszkała przy ufundowanym przez siebie klasztorze w Trzebnicy, przyjmując obowiązki i strój zakonny, ale nie składając ślubów zakonnych. Zmarła w opinii świętości, co przyczyniło się do jej rychłej kanonizacji (w 1267 r.).

16.10.1553 - w Weimarze zmarł Łukasz Cranach Starszy, malarz Reformacji. Urodził się w październiku 1472 r. w Cronach, malarstwa uczył się w warsztacie swego ojca, a następnie w Wiedniu. Od 1505 r. przebywał na dworze Fryderyka Mądrego w Witten-berdze, w 1508 r. został zaproszony na dwór cesarski w Mechelen (Niderlandy). W tym samym roku został nobilitowany, jednakże nie zerwał swych związków z Wittenbergą. Malarstwo Cranacha należy do renesansu, chociaż zachowało pewne wpływy gotyckie. Znane są jego liczne portrety, sceny dworskie i obrazy nawiązujące do historii antycznej czy mitologii, przede wszystkim jednak popularność zyskał dzięki rozległej twórczości religijnej, która - jak pisze Janusz Pasierb - "stoi pod znakiem ikonografii luterańskiej". Artysta przyjaźnił się z Marcinem Lutrem, był świadkiem na jego ślubie i ojcem chrzestnym syna Reformatora, Luter natomiast był ojcem chrzestnym córki Cranacha. Łukasz Cranach Starszy stworzył wiele portretów Marcina Lutra, swoje przekonania wyrażał też w swej twórczości w sposób niezmiernie dosadny, przeciwstawiając np. pokorę, ubóstwo i cierpienie Chrystusa - pysze, bogactwu i beztrosce papieża. Ogromną popularnością cieszyły się jego grafiki "Mnisze cielę we Fryburgu" czy "Papieski osioł w Rzymie"; liczne ryciny popularyzowały naukę ewangeliczną, np. "Grzech pierworodny, śmierć i zbawienie". Artysta tworzył też wiele obrazów dla licznych kościołów w całych Niemczech; jego słynna "Madonna" w katedrze wrocławskiej przetrwała wojnę, ale później zaginęła. Po śmierci elektora saskiego Cranach opuścił dwór, przekazując swoją pracownię synowi, Łukaszowi Cranachowi Młodszemu.

16.10.1555 – w Oksfordzie zginął na stosie Nicholas Ridley, biskup anglikański, reformator Kościoła. Urodził się ok. 1500 r. w Unthank Hall (Northumberland), w znanej rodzinie szlacheckiej. Studiował w Cambridge, na Sorbonie i w Lowanium. Pełnił szereg funkcji akademickich i kościelnych, w 1535 r. został kapelanem arcybiskupa Cranmera, a następnie kapelanem króla Henryka VIII. W 1541 r. został kanonikiem w Canterbury, następnie w Westminsterze. W 1547 r. został konsekrowany jako biskup Rochester, wkrótce powołano go na urząd biskupa Londynu. Był opiekunem i obrońcą biednych i opuszczonych, zrezygnował ze wszystkich wygód i przywilejów przysługujących mu z racji zajmowanego stanowiska. Poruszony jednym z jego kazań, król Edward VI ufundował w Londynie trzy szpitale dla ubogich. W swoim nauczaniu Ridley nawiązywał przede wszystkim do pism Lutra. Król Edward VI był gorącym zwolennikiem protestantyzmu, patronującym z pełnym zaangażowaniem dokonywanym reformom Kościoła. Po jego przedwczesnej śmierci i krótkim okresie rządów lady Jane Grey, władzę objęła Maria I Tudor, której rządy wiązały się przede wszystkim z restytucją w Anglii katolicyzmu. W 1554 r. przywrócono zwierzchnictwo papieża nad Kościołem w Anglii, co pociągnęło za sobą masowe prześladowania protestantów, dzięki czemu Maria zyskała przydomek „Krwawej”. Królowa dążyła przede wszystkim do całkowitej eksterminacji duchowieństwa protestanckiego, w czym wydatnie wspierał ją małżonek, arcykatolicki król Hiszpanii Filip II. Już w lipcu 1553 r. Ridley został aresztowany i osadzony w Tower. Powołana w następnym roku królewska komisja uznała go za kacerza i arcyzdrajcę. Na tej podstawie został skazany na śmierć i spalony na stosie wespół z ks. Hugonem Latimerem. Jedną z „win” Ridleya było przygotowanie nowego wydania Book of Common Prayer w 1549 r., podstawowego modlitewnika Kościoła Anglii, mającego bardzo ewangelicki charakter i w liturgii nawiązującego bezpośrednio do rytu protestanckiego. Wśród opublikowanych pism Ridleya znajdują się przede wszystkim kazania oraz prace teologiczne, w których zdecydowanie występuje przeciwko katolickiemu pojęciu transsubstancjacji.

18.10.1685 - Król Francji Ludwik XIV wydał edykt z Fontainebleu, odwołujący postanowienia edyktu nantejskiego, gwarantującego wolność wyznania francuskim protestantom (hugenotom). Hugenoci francuscy zostali zmuszeni do emigracji. Najczęściej osiedlali się w protestanckich krajach Europy, świadcząc o gwałtach, jakich dopuszczali się na nich królewscy żołnierze. Ponieważ byli to przeważnie wysoko kwalifikowani rzemieślnicy, kupcy i specjaliści reprezentujący różne gałęzie gospodarki, ich emigracja z kraju podcięła gospodarkę Francji.

19.10.1609 – w Lejdzie zmarł Jakob Arminius (Jakob Hermanszoon), wybitny teolog holenderski, prekursor arminianizmu. Urodził się 10 października 1560 r. w Oudewater, studiował w Utrechcie, Marburgu i Lejdzie, również w Genewie, gdzie zetknął się z Teodorem Bezą, jednakże niezależność przekonań sprawiła, że musiał opuścić Genewę i udał się do Bazylei, gdzie nie przyjął nadanego mu przez tamtejszy uniwersytet stopnia doktora teologii. Po odbyciu podróży naukowych do Padwy i Rzymu, od 1588 r. był pastorem reformowanym w Amsterdamie. Władze miejskie zobowiązały Arminiusa do odparcia zarzutów, jakie kalwińskiej nauce o predestynacji stawiał Dirck Volckertzoon Coornhert, teolog, humanista i jeden z pierwszych obrońców swobód religijnych. Głęboka analiza problemu w oparciu o Pismo Święte doprowadziła Arminiusa do przekonania, że nie można zgodzić się z radykalną nauką Kalwina, ponieważ zbawienie zostało dane przez Boga wszystkim ludziom, a nie tylko wybranym, i człowiek może je przyjąć lub odrzucić w oparciu o własną wiarę i wynikające z niej postępowanie. Oskarżono go o odstępstwo od wiary, zarzucając mu nawet socynianizm, wszakże w 1603 r. został mianowany profesorem teologii w Lejdzie, a jego wykład inauguracyjny De sacerdotio Christi przyniósł mu tytuł doktora teologii h.c. W polemice z Gomarusem, który w oparciu o nauczanie Kalwina twierdził, że jeszcze przed przewidzeniem grzechu pierworodnego Bóg część ludzi skazał na potępienie, Arminius dowodził, że tego rodzaju poglądu nie da się pogodzić z nakazem głoszenia Słowa Bożego, istnieniem sakramentów i zobowiązaniem do prowadzenia życia zgodnego z nauczaniem Ewangelii, co więcej, pogląd taki stoi w oczywistej sprzeczności z tym, co Pismo Święte mówi o Bożej miłości, dobroci i sprawiedliwości. Poglądy Arminiusa rozwinęli po jego śmierci inni teologowie reformowani odrzucający kalwińską naukę o predestynacji. Arminian, od nazwy dokumentu określającego w pięciu punktach zasady ich wiary, „Remonstrantia”, nazwano remonstrantami.

20.10.1896 - zmarli Karl Segebrock i Ewald Ovir, misjonarze i męczennicy w Afryce Wschodniej. Karl Segebrock urodził się 4 stycznia 1872 r., Evald Ovir urodził się w lutym 1873 r. Obaj studiowali w Lipskim Seminarium Misyjnym; zostali ordynowani w 1895 r. i wysłani do Wschodniej Afryki. W stacji misyjnej Mamba u stóp Kilimandżaro uczyli się języka Dżagasów. 13 października 1896 r. wyruszyli do oddalonego o trzy dni drogi terytorium Meru, aby tam założyć stację misyjną. Do celu nie dotarli, zostali zamordowani w nocy przez pogańskich tubylców.

20.10.1913 – zmarł Elias Schrenk, kaznodzieja przebudzeniowy w Południowych Niemczech. Urodził się 19 września 1831 r. w pobliżu Tuttlingen. Miał wykształcenie handlowe i był kupcem. Nawrócił się w 1853 r. i po otrzymaniu odpowiedniego przygotowania w Basler Mission w 1859 r. wyjechał na Złote Wybrzeże. Powrócił w 1872 r. i po krótkim pobycie w Anglii od 1875 r. działał jako kaznodzieja misyjny i ewangelista w Hesji i Turyngii. W 1879 r. został powołany jako kaznodzieja do Berna, a od 1866 r. swoją działalnością kaznodziejska objął niemal całe Niemcy. W 1890 r. osiedlił się w Barmen i w 1911 r., po ukończeniu osiemdziesiątego roku życia, przeszedł w stan spoczynku. Stosowane przez niego metody ewangelizacji znalazły zastosowanie podczas nowoczesnych działań ewangelizacyjno-misyjnych.

22.10.1919 - powstało Polskie Towarzystwo Ewangelickie w Poznaniu [zob. "Ewangelik" 3/2003, s. 78-81].

29.10.1635 – w Remstädt koło Gotha zmarł Bartholomäus Helder, kompozytor, twórca pieśni kościelnych. Urodził się ok. 1585 r. w Gotha w rodzinie miejscowego superintendenta. W 1607 r. podjął pracę jako nauczyciel w Friemar, od 1616 r. był proboszczem parafii ewangelickiej w Remstädt. Stworzył wiele pieśni, chętnie śpiewanych dzięki prostym melodiom. Wydał dwa zbiorki pieśni: Cymbalum Genethliacum, das ist 15 schöne, liebliche u. anmutige newe Jahrs- vndd Weihnacht-Gesänge, Erfurt 1614, oraz Cymbalum Davidicum, ok. 1620 (25 pieśni, głównie parafrazy Psalmów). Ponad 50 pieśni Heldera zawiera popularny kancjonał Cantionale Sacrum, Gotha 1646-1648. Zmarł podczas zarazy szalejącej w 1635 r.

29.10.1675 - [według kalendarza gregoriańskiego 8 listopada] w Zittau (Żytawa, Górne Łużyce) zmarł Andreas Hammerschmidt, organista i kompozytor. Urodził się w 1611 lub 1612 r. w Brüx (obecnie Mostie) w Czechach. Kontrreformacja i związane z nią prześladowania ewangelików zmusiły rodzinę Hammerschmidtów do opuszczenia stron rodzinnych i przeniesienia się w 1626 r. do Freibergu w Saksonii. Nie wiemy, gdzie Andreas Hammerschmidt zdobył wykształcenie muzyczne, wiadomo tylko, że w latach 1633-34 był organistą na zamku Wesenstein pod Dreznem, u hrabiego Rudolfa von Bünau. Od 1635 r. był organistą w kościele Św. Piotra w Freibergu, a od 1639 r. w kościele Św. Jana w Zittau. Hammerschmidt uważany jest za najwybitniejszego twórcę muzyki kościelnej komponującego w okresie pomiędzy Heinrichem Schützem a Janem Sebastianem Bachem.

29.10.1946 - w Cieszynie zmarł Paweł Hulka-Laskowski, religioznawca, pisarz i publicysta. Urodził się 25 czerwca 1881 r. w Żyrardowie, w rodzinie ewangelików, potomków czeskich emigrantów, którzy po klęsce białogórskiej musieli opuścić ojczyznę. Studiował w Heidelbergu. W 1908 r. zamieszkał w Grodzisku Mazowieckim, od 1910 r. - w Żyrardowie. Współpracował z wieloma polskimi czasopismami, m.in. z "Tygodnikiem Ilustrowanym" i "Wiadomościami Literackimi", prace jego pióra zamieszczały "Slavische Rundschau" i "L'Europe Centrale". Zasilał też obficie czasopisma protestanckie, m.in.: "Głos Ewangelicki", "Przegląd Ewangelicki", "Zwiastun Ewangeliczny", "Pielgrzym Polski", "Jednotę" i in.; w okresie międzywojennym redagował baptystyczne "Nowe Drogi", w latach 1945-46 miesięcznik "Pielgrzym Polski". Opublikował kilka znaczących prac religioznawczych, wiele też tłumaczył, m.in. Sabatier'a Życie św. Franciszka (Cieszyn 1927), Haška Przygody dobrego wojaka Szwejka (Warszawa 1929), Swifta Podróże Gulliwera, Martina du Gard Rodzina Thibault, także powieści Čapka i Coopera. W swoim czasie mocno dyskutowana była jego powieść Porucznik Regier (1927). Opublikował wspomnienia Mój Żyrardów (1934) i Księżyc nad Cieszynem (1946). Opracowana przez niego antologia Pięć wieków herezji (1939) była kilkakrotnie wznawiana. Hulka-Laskowski tworzył również poezje, publikowane pod różnymi pseudonimami.

10.11.1483 - w Eisleben urodził się Marcin Luter.

30.11.1554 - Koronowana w 1553 r. królowa Anglii Maria I Tudor, nazwana później Krwawą, dokonała restytucji katolicyzmu w Anglii, oficjalnie uznając zwierzchnictwo papieża nad Kościołem w państwie. Prześladowania protestantów, jakie z tym się wiązały, doprowadziły do spalenia na stosie ok. 300 wyznawców ewangelicyzmu, wśród których znaleźli się m.in. Thomas Cranmer, Hugh Latimer i Nicholas Ridley. Ponad 400 protestantów zagłodzono w więzieniach.

1.12.1859 – w Düsseldorfie zmarł Alfred Rethel, wybitny malarz i grafik. Urodził się 15 maja 1816 r. w Aachen, w latach 1829-1836 uczył się pod kierunkiem Bastiné i Schadowa, a następnie Kolbego i Hildebrandta w Akademii Sztuk Pięknych (Staatliche Kunstakademie) w Düsseldorfie i później we Frankfurcie nad Menem (1836-1847). W okresie 1841-1846 stworzył cykl wspaniałych fresków w ratuszu w Aachen, obrazujących życie Karola Wielkiego. Odbył dwie podróże artystyczne do Włoch (w latach 1844-1847 i 1852-1853). W 1850 r. poślubił w Dreźnie Marię Grahl, córkę znanego malarza Augusta Grahla. W swej twórczości łączył romantyczny idealizm z tradycją sztuki włoskiej, w swoich grafikach nawiązując do największych tradycji sztuki niemieckiej (Dürer). Zaliczany jest do najwybitniejszych twórców niemieckich XIX w. Jego obrazy, a zwłaszcza niezmiernie interesujące cykle grafik, nasycone są głęboką treścią, skłaniają do refleksji i zadumy (cykl „Auch ein Totentanz”, nawiązujący do tragicznych wydarzeń rewolucji 1848 r.).

2.12.1697 – poświęcono katedrę Św. Pawła w Londynie, którą zaprojektował Christopher Wren, a która stanęła na miejscu dawnej, średniowiecznej katedry, zniszczonej podczas wielkiego pożaru w 1666 r.

3.12.1544 - ukazała się Postylla domowa ks. dr. Marcina Lutra; zbiór kazań, jakie Reformator w latach 1532-1534 wygłaszał w swoim domu, przemawiając do swych najbliższych, a także domowników i przyjaciół. Kazania te spisywał Veit Dietrich, który podczas swoich studiów w Wittenberdze był domownikiem, stołownikiem, famulusem i sekretarzem Reformatora, a który był również redaktorem i inicjatorem ich wydania. Pierwsze wydanie ukazało się z przedmową Lutra. Na język polski została "Postylla domowa" przełożona przez Hieronima Małeckiego i wydana w 1574 r. w Królewcu. Nowe tłumaczenie, przygotowane przez księży: Jerzego Heczkę z Ligotki, Jerzego Badurę z Międzyborza, Jana Pindóra z Cieszyna, Franciszka Michejdę z Nawsia i Karola Michejdę z Bystrzycy, ukazało się w 1883 r. nakładem Towarzystwa Ewangelickiego Oświaty Ludowej w Cieszynie z okazji 400-lecia urodzin Lutra; reprint tego dzieła w 500. rocznicę urodzin Reformatora wydała "Augustana".

3.12.1923 - w Barmen zmarł Theodor Haarbeck, luterański "teolog społecznościowy". Urodził się 11 listopada 1846 r. w Neukirchen w rodzinie miejscowego burmistrza. Jego rodzice, głęboko wierzący, dbali o wychowanie syna w duchu chrześcijańskiej pobożności. Po ukończeniu gimnazjum w Duisburgu, studiował w Bazylei, Tybindze i Bonn, w 1868 r. podejmując pracę pedagogiczną w gimnazjum w Bernie. W latach 1875-80 Haarbeck przeżył w Bazylei wielkie przebudzenie, które wspominał do końca życia. Od 1883 był inspektorem instytutu misyjnego "Pilgermissionsanstalt", założonego w 1840 r. przez Ch.F. Spittlera. W 1890 r. objął stanowisko inspektora, a następnie dyrektora "Johanneum", uczelni kształcącej ewangelistów, która w 1893 przeniosła swą siedzibę z Bonn do Barmen. Od 1902 r. znajdował się w zarządzie "Gnadauer Verband", świeckiego ruchu przebudzeniowego w Kościele luterańskim, powstałego pod koniec XIX w., w latach 1911-19 stał na czele tej organizacji zrzeszającej wszystkie niemieckie społecznościowe koła ewangelickie, zaangażowane w dzieło powszechnej ewangelizacji. Jednocześnie z pełnym zaangażowaniem pracował w "Johanneum", przygotowując doskonale wyszkoloną kadrę ponad 200 ewangelistów. W roku 1919 otrzymał doktorat honorowy teologii na uniwersytecie w Bonn. Życie, myśli i działania Haarbecka znajdowały bezpośrednie oparcie i inspirację w Piśmie Świętym. Otwarty na szerokie współdziałanie ze wszystkimi, którzy odwoływali się do Ewangelii, nie ulegał jednak skrajnym tendencjom czy modom religijnym; dobre przygotowanie teologiczne pozwalało mu na właściwą ocenę możliwości ewentualnej współpracy z istniejącymi nurtami chrześcijańskimi. Haarbeck opublikował kilka książek poświęconych podstawom i praktycznemu zastosowaniu nauki chrześcijańskiej. Na język polski przetłumaczono U podstaw wiary ("Biblische Glaubenslehre"), wydane w 1975 r. i później wielokrotnie przedrukowywane.

4.12.749 - w Mar Saba k. Jerozolimy zmarł Jan z Damaszku, teolog, filozof i pisarz, jeden z ostatnich wielkich uczonych Kościoła greckiego, doktor Kościoła. Urodził się ok. 650 r. w Damaszku, w zajmującej wysoką pozycję społeczną chrześcijańskiej rodzinie arabskiej. Otrzymał staranne i wszechstronne wykształcenie, dobrze znał kulturę arabską i zasady islamu. Pracował jako urzędnik państwowy, reprezentując jednocześnie interesy chrześcijan. Ok. r. 700 wstąpił do klasztoru św. Saby k. Jerozolimy. Święceń udzielił mu patriarcha Jerozolimy, którego został doradcą, zdobywając jednocześnie uznanie jako kaznodzieja, teolog i poeta. W swoich dziełach dokonał swoistej syntezy zastanej teologii i filozofii chrześcijańskiej. Napisał szereg dzieł dogmatycznych, zredagował również wypisy z dzieł greckich ojców Kościoła. Napisał też wiele homilii, hymnów poetyckich i utworów hagiograficznych. Jan z Damaszku do kanonu pism Starego Testamentu nie zaliczał ksiąg apokryficznych (deuterokanonicznych w Kościele katolickim); w kwestii kultu obrazów zakaz sporządzania wizerunków odnosił jedynie do Boga Ojca, aprobując ikonograficzne przedstawianie Chrystusa i świętych, i podkreślając, że oddaje się cześć nie wizerunkom, bo byłoby to sprzeczne ze Słowem Bożym, ale postaciom na nich przedstawionym.

8.12.1649 - w Eilenburgu koło Lipska zmarł Martin Rinckart (Rinckhart), duchowny luterański, poeta i muzyk. Urodził się 23 lub 24 kwietnia 1586 r. w Eilenburgu, już w wieku 5 lat rozpoczynając naukę w szkole łacińskiej. Uczył się następnie w szkole św. Tomasza w Lipsku a od 1602 r. studiował teologię na tamtejszym uniwersytecie, nie tracąc kontaktu ze środowiskami muzycznymi i humanistycznymi. Po uzyskaniu bakalaureatu w 1609 r., od następnego roku pracował jako diakon w Eilenburgu. Następnie objął kantorat w kościele św. Mikołaja w Eisleben, prowadząc jednocześnie zajęcia w szkole łacińskiej. W 1611 został diakonem w kościele św. Anny w Eisleben, a od 1613 r. był proboszczem w Erdeborn koło Eisleben. W 1615 r. został uhonorowany tytułem Poeta laureatus, w 1616 r. otrzymał magisterium, a od 1617 r. aż do śmierci był archidiakonem w Eilenburgu, przeżywając tu okropności wojny trzydziestoletniej, a przede wszystkim służąc jako duszpasterz i kaznodzieja. Rinckart jest autorem wielu pieśni religijnych oraz dramatów reformacyjnych (Der Eislebische christliche Ritter, 1613, wznowiony w 1883; Lutherus desideratus, 1613; Lutherus magnanimus, 1621; itd.). Około 1630 r. powstała słynna pieśń Nun danket alle Gott mit Herzen, Mund und Händen (Dziękujmy Bogu wraz i sercem, i ustami, bo wielkość Jego spraw objawia się nad nami), do której później napisał muzykę Johann Crüger (wydana w 1647 r.). Rinckart publikował też zbiory poezji chrześcijańskich, katechizmy, zbiory kazań i in.

9.12.1843 - w Anglii pojawiły się pierwsze kartki świąteczne z życzeniami, sprzedawane w cenie jednego szylinga.

10.12.1520 - o godzinie 10 przy Bramie Elsterskiej w Wittenberdze Reformator ks. dr Marcin Luter osobiście spalił bullę papieża Leona X "Exsurge Domine", w której ten potępiał pisma Lutra jako heretyckie, zgromadzony tłum wrzucił do ognia również Prawo Kanoniczne oraz pisma polemiczne skierowane przeciwko dziełu Reformacji. Luter pisał później: "Skoro spalili moje księgi, ja spaliłem ich księgi. Było tam także Prawo Kanoniczne, ponieważ czyni ono papieża bogiem na ziemi. Dotychczas jedynie były to z mojej strony zabawy w całą tę sprawę z papieżem. Wszystkie moje artykuły, potępione przez Antychrysta, są chrześcijańskie. Nieczęsto walczył papież z którymkolwiek z nich za pomocą Pisma i rozumu".

10.12.1561 – w Ulm zmarł Caspar Schwenckfeld von Ossig, pochodzący ze Śląska i działający głównie na Dolnym Śląsku niemiecki mistyk protestancki. Urodził się we wrześniu 1489 r. w miejscowości rodowej Ossig pod Legnicą. Od 1522 r. był zdecydowanym zwolennikiem luteranizmu, jednakże nie zgadzał się z Lutrem w sprawach dotyczących wolnej woli i łaski, głosząc zdecydowanie sekciarskie poglądy i nazywając swoją teologię „niebiańską filozofią”. W 1528 r. został wygnany ze Śląska i przeniósł się do Straßburga, a następnie, po 1533 r. do Augsburga. Zwolennicy nauki Schwenckfelda, zwani szwenkfeldianami, zostali w 1721 r. (1734?) wypędzeni z Europy i wyemigrowali do Ameryki, osiedlając się w Pensylwanii.

10.12.1896 - zmarł Alfred Bernhard Nobel, szwedzki chemik i przemysłowiec. Wynalazł dynamit (1866), żelatynę wybuchową (1875), balistyt (1888; rodzaj prochu bezdymnego) i inne środki wybuchowe. Swój majątek przeznaczył w testamencie na utworzenie funduszu, z którego dochody "mają być każdego roku dzielone w formie pięciu nagród pomiędzy tych, którzy przysporzyli ludzkości największych korzyści" osiągnięciami w zakresie fizyki, chemii, fizjologii lub medycyny, literatury oraz na polu zbliżenia między narodami, rozbrojenia i krzewienia idei pokojowych. Fundację Nobla założono w 1900 r. w celu realizowania testamentu Nobla; jest to fundacja szwedzko-norweska z siedzibą w Sztokholmie. Nagrody wręczane są w Oslo i w Sztokholmie w rocznicę śmierci fundatora.

10.12.1968 - w Bazylei zmarł Karl Barth, duchowny i teolog, twórca i główny przedstawiciel teologii dialektycznej. Urodził się 10 maja 1886 r. w Bazylei, studiował w Bernie, Berlinie, Tybindze i Marburgu. W latach 1909-1911 był wikariuszem w Genewie, a następnie, w latach 1911-1921 proboszczem parafii reformowanej w Safenwil (kanton Aargau). Opublikowanie w 1919 r. komentarza do Listu do Rzymian (Der Römerbrief) wywołało duży rozgłos i sprawiło, że Barth rozpoczął karierę naukową, obejmując w 1921 r. katedrę teologii systematycznej w Getyndze. W 1925 r. przeniósł się do Münster, a od 1930 r. wykładał w Bonn. Odmowa złożenia przysięgi wierności kanclerzowi III Rzeszy sprawiła, że utracił katedrę w Bonn i przeniósł się do Bazylei. Był głównym rzecznikiem Bekennende Kirche i wzywał chrześcijan do wali z hitleryzmem jako antychrześcijańską ideologią. Jako teolog i duszpasterz angażował się też w działania na rzecz pojednania chrześcijan i ich udziału w ruchu pokojowym. Barth teologii reformowanej nadał nową formę, znacznie bliższą luteranizmowi przez głębokie powiązanie z Pismem Świętym i nawiązanie do chrześcijańskiej tradycji. Dogmatykę Barth ściśle związał z etyką, wskazując że Boże objawienie stanowi jednocześnie nakaz Boży dla człowieka. Zdecydowanie odciął się też od kalwińskiej predestynacji, wskazując na wynikające z Bożej miłości i sprawiedliwości dzieło zbawcze Chrystusa. Uczony z Bazylei, uważany za jeden z czołowych autorytetów teologicznych dwudziestowiecznego ewangelicyzmu, bardzo ostrożnie odnosił się do działań ekumenicznych, aczkolwiek ich nie unikał, we wszystkim wszakże wskazując na potrzebę słuchania Słowa Bożego i jednoczenia się wokół Chrystusa.

11.12.1792 - urodził się Jakob Mohr, autor słów popularnej kolędy Stille Nacht, heilige Nacht, czyli Cicha noc, święta noc.

11.12.1942 - w Berlinie zmarł Jochen Klepper, niemiecki poeta i prozaik. Urodził się 22 marca 1903 r. w Bytomiu, studiował teologię w Erlangen, od 1927 r. pracując jako dziennikarz i publicysta we Wrocławiu, a następnie w Berlinie. W 1933 r. został zwolniony z pracy za małżeństwo z Żydówką; z tego samego powodu usunięto go w 1937 r. z Izby Piśmiennictwa Rzeszy, a w 1941 r. z wojska. Najbardziej znanym dziełem Kleppera jest powieść Der Vater. Roman eines Königs (1937), opowiadająca o życiu króla Fryderyka Wilhelma I i wyrażająca protest autora przeciwko państwu przemocy, a broniąca staropruskiego kodeksu cnót obywatelskich i etyki chrześcijańskiej. Chrześcijański pogląd na świat prezentuje też powieść Der Kahn der fröhlichen Leute (1933). Zachował się jedynie fragment powieści o Lutrze, Die Flucht der Katharine von Bora (wyd. 1951). Głęboko religijny charakter mają utwory poetyckie Kleppera, jego eseje i dzienniki.

13.12.1769 - w Lipsku zmarł Christian Fürchtegott Gellert, ewangelicki teolog i poeta. Urodził się 4 lipca 1715 r. w Hainichen koło Fryburga (Erzgebirge) w rodzinie pastorskiej. Po ukończeniu szkoły książęcej w Miśni (Meißen) studiował teologię w Lipsku. Nie czując powołania do pracy duszpasterskiej, poświęcił się literaturze. W 1744 r. uzyskał docenturę w Lipsku. W latach 1746-1748 napisał swe słynne bajki (Fabeln und Erzählungen, 2 części), które zostały przetłumaczone na wiele języków i do naszych czasów znajdują czytelników ze względu na doskonałe przedstawienie czasów i ludzi współczesnych poecie. W 1751 r. został Gellert profesorem sztuki pisarskiej, wymowy i moralności, co doskonale odpowiadało jego zainteresowaniom i osobistym upodobaniom. W 1757 r. ukazały się jego, również słynne, Geistliche Oden und Lieder, w których wysławiał wielkość i wspaniałość Boga w przyrodzie. Wiele pieśni Gellerta do dziś znajduje się w ewangelickich kancjonałach, m.in. pieśń pasyjna Herr, stärke mich, dein Leiden zu bedenken i pieśń wielkanocna Jesus lebt, mit ihm auch ich.

13.12.1863 – w Wiedniu zmarł Friedrich Hebbel, pisarz i publicysta. Urodził się 18 marca 1813 r. w Wesselburen (Szlezwik-Holsztyn) jako syn murarza, studiował w Heidelbergu i Monachium, w 1842 r. w Kopenhadze otrzymał stypendium króla duńskiego. W latach 1843-44 przebywał w Paryżu, skąd udał się do Włoch. Od 1845 r. przebywał w Wiedniu, biorąc udział w wydarzeniach roku 1848 jako wyznawca poglądów monarchiczno-konstytucyjnych. W 1849 r. rozpoczął pracę (jako współredaktor) w piśmie „Österreichische Reichzeitung”. Utwory Hebbla bardzo często nawiązują do tematów i obrazów biblijnych, jego liryka nacechowana jest natomiast nie tylko subtelną nastrojowością, ale przede wszystkim głęboką filozoficzną refleksją o podłożu idealistycznym. Obok powieści, poezji i dramatów, stworzył Hebbel idylliczny epos pisany heksametrem Mutter und Kind (1859) i udramatyzowaną wersję eposu o Nibelungach (Die Nibelungen, 1862), gdzie upadek Nibelungów przedstawił jako załamanie się pogańskiego poglądu na świat. Wielkim propagatorem twórczości Hebbla w Polsce był Karol Irzykowski, który przetłumaczył wiele jego utworów i napisał poświęconą mu monografię: Fryderyk Hebbel jako poeta konieczności, Stanisławów 1907.

16.12.1859 - zmarł Wilhelm Grimm, brat Jakoba Grimma, filolog, zbieracz niemieckich baśni i podań. Urodził się 24 lutego 1786 r. Był profesorem uniwersytetu w Getyndze, a następnie uniwersytetu w Berlinie. Od 1841 r. był członkiem Akademii Nauk w Berlinie. Wraz z bratem wydał w latach 1812-1815 słynny zbiór bajek, przetłumaczony na niemal wszystkie języki świata: Kinder und Hausmärchen oraz w latach 1816-1818 zbiór Deutsche Sagen. Samodzielnie opublikował: Die deutsche Heldensage (1829), Altdänische Heldenlieder, Balladen und Märchen (1811), Über Geschichte und Poesie (1831).

17.12.1917 - Bolszewicy skonfiskowali majątek Kościoła Prawosławnego w Rosji i oficjalnie wprowadzili zakaz nauczania religii w szkołach. Prowadząc konsekwentną walkę z chrześcijaństwem, w ciągu dwudziestu lat zamęczyli ok. 45 tys. duchownych. Zwalczali nie tylko prawosławie, ale również katolicyzm i protestantyzm.

18.12.1803 - w Weimarze zmarł Johann Gottfried von Herder, luterański teolog, filozof i literat. Urodził się 28 sierpnia 1744 r. w Morągu, studiował na uniwersytecie w Królewcu najpierw medycynę, a następnie filozofię i teologię. Po ukończeniu studiów, w latach 1764-1769 był nauczycielem w królewieckiej szkole katedralnej. Ordynowany w 1765 r., od 1766 r. wypełniał też obowiązki kaznodziejskie. W latach 1771-1776 był kaznodzieją nadwornym w Bückeburgu, a od 1776 r. generalnym superintendentem Kościoła luterańskiego w Weimarze. Podczas podróży poznał w Paryżu encyklopedystów: Denisa Diderot i Jeana d'Alemberta, w Hamburgu zaprzyjaźnił się z G.E. Lessingiem i H.S. Reimarusem, a poznawszy w 1770 r. Johanna Wolfganga von Goethe, zaprzyjaźnił się z nim i współdziałał jako teoretyk sztuki w tworzeniu i kształtowaniu założeń romantyzmu w ruchu literackim Sturm und Drang, stając się głównym inspiratorem niemieckiego romantyzmu. Biblię interpretował w kategoriach krytyki tekstu, antycypując osiągnięcia teologii protestanckiej XIX i XX w. Był znakomitym prozaikiem, dobrym poetą a jeszcze lepszym tłumaczem poezji, wybitnym historykiem kultury, wielkim filozofem religijnym, twórczym krytykiem, świetnym kaznodzieją i mówcą. Wywarł decydujący wpływ na rozwój i ukształtowanie się kultury niemieckiej u schyłku XVIII wieku.

19.12.220 (data przyjęta przez tradycję; wg innych danych zmarł przed 215 r.) – zmarł Klemens z Aleksandrii, pierwszy teolog, filozof i apologeta wczesnego Kościoła chrześcijańskiego, ojciec Kościoła. Urodził się ok. 150 r. w Atenach i wzrastał w środowisku pogańskim. Dzięki starannemu wykształceniu doskonale znał grecką filozofię i literaturę. Odbył wiele podróży (m.in. do południowej Italii, Syrii, Egiptu i Palestyny), podczas których zetknął się z nauką chrześcijańską, poznał wielu nauczycieli chrześcijańskich i stał się chrześcijaninem. Po r. 180 osiadł w Aleksandrii, gdzie uczył się u Pantena, którego został później następcą w aleksandryjskiej szkole egzegetycznej. W wyniku prześladowań za rządów cesarza Septymiusza Sewera, ok. 202 r. opuścił Aleksandrię i osiadł w Kapadocji, gdzie schronienia udzielił mu jego uczeń Aleksander. Wiele pism Klemensa zaginęło; te, które pozostały, są świadectwem jego głębokiej wiary i niezwykłej erudycji. Bronił prawdziwej wiary w oparciu o Pismo Święte, które uważał za podstawowe i niezastąpione źródło prawdy objawionej, określił też podstawowe zasady egzegezy i alegorycznej interpretacji tekstu biblijnego, wykazując zasadnicze błędy heretyckiej interpretacji (i trzeba przyznać, że jego uwagi po dziś dzień nie utraciły znaczenia). Zwalczając gnozę i inne herezje zwracał uwagę, że u podstaw herezji leży brak wiedzy i odpowiedniego wykształcenia, stąd też wskazywał na potrzebę również intelektualnego przygotowania (oczywiście zarazem moralnego i duchowego) nauczycieli i wykładowców Słowa Bożego.