Etyka życia gospodarczego

Problematyka etyki życia gospodarczego pojawiła się w Polsce na początku lat dziewięćdziesiątych. Zmiany społeczno-polityczne przełomu lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych spowodowały także zmiany w życiu gospodarczym naszego kraju. Gospodarka zarządzana centralnie, przez kilka dziesięcioleci, okazała się ostatecznie niewydolna. Upadek systemu komunistycznego oznaczał koniec gospodarki określanej mianem socjalistycznej. Jednocześnie dominowała myśl o budowaniu systemu demokratycznego sprawowania rządów. Towarzyszyły temu przemiany gospodarcze i chęć stworzenia warunków dla wolnej gry rynkowej podmiotów życia gospodarczego. Wzorem miały stać się kraje Europy Zachodniej, które były wówczas dla społeczeństwa polskiego symbolem dobrobytu. Dla wielu były również symbolem wolności i swobód obywatelskich, których brak dotkliwie był odczuwany przez długie lata w powojennej historii Polski.

W nowej polskiej rzeczywistości człowiek gospodarujący stanął wobec trudnych dylematów związanych z oceną moralną swoich decyzji gospodarczych. Podstawową przyczyną rozterek i wątpliwości co do słuszności etycznej wyborów ekonomicznych i wynikających z nich zachowań jest brak przyzwyczajeń i tradycji działania w gospodarce rynkowej. To sprawiło, iż wolność gospodarcza jawiła się przede wszystkim jako wolność negatywna, wolność od przymusów charakterystycznych dla gospodarki centralnie planowanej. Wydaje się, że w środowisku przedsiębiorców nastąpiło zachłyśnięcie się swobodą gospodarczą i niezrozumienie potrzeby pozytywnego z niej korzystania. Początkowo rezygnacja z osobistych korzyści poprzez ograniczanie swojej wolności wydawała się zbędna [1].

Inną przyczyną dylematów etycznych polskich biznesmenów była recesja gospodarcza. Pojawiły się ograniczenia popytowe i finansowe. One sprzyjały oddzieleniu swobody gospodarczej od odpowiedzialności za skutki korzystania z niej. Wśród rodzimych biznesmenów pojawiła się tzw. moralność krańcowa [2].

Jadwiga Mizińska uważa, że konflikt w świadomości społeczeństw postkomunistycznych, aspirujących do kapitalizmu, bierze się z chęci szybkiego zamieszkania w zapełnionej wszelkimi dobrami kapitalistycznej przestrzeni, nie wyrzekając się jednak wygodnego zadomowienia w komunistycznym czasie [3].

Odmienna sytuacja społeczno-polityczna krajów zachodnioeuropejskich w okresie powojennym pozwoliła na ich dynamiczny rozwój gospodarczy. Kraje te po II wojnie światowej coraz bardziej zacieśniały związki społeczne, polityczne, gospodarcze i kulturalne. Następował równoczesny proces pojednania i integracji społeczeństw i narodów zachodnioeuropejskich. W sferze życia gospodarczego nastąpił ich szybki rozwój i wzrost poziomu życia. Od koncepcji powstania Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali [4] aż po obecnie realizowane plany utworzenia wspólnej waluty europejskiej, trwa proces szybkiego wzrostu gospodarczego i stałego podnoszenia poziomu życia obywateli państw członkowskich Unii Europejskiej. Polska od początku lat dziewięćdziesiątych chce czynnie uczestniczyć w tym procesie. Dlatego zgłosiła swoją kandydaturę do struktur europejskich, zarówno gospodarczych jak i politycznych. Obecnie Polska ubiega się o przyjęcie do Unii Europejskiej [5]. Czyni to w ramach toczącego się procesu integracyjnego. W związku z tym przygotowano specjalny dokument zatytułowany Narodowa Strategia Integracji. [6] Jednak uczestnictwo Polski w Unii Europejskiej zależne jest przede wszystkim od stanu jej gospodarki.

Od początku lat dziewięćdziesiątych nasz kraj odnotowuje dobre wyniki gospodarcze. Z każdym rokiem utrzymują się pozytywne tendencje w gospodarce. Pozwalają one z nadzieją patrzeć w przyszłość. Jednak optymistyczne wskaźniki makroekonomiczne nie ukazują towarzyszących im zjawisk negatywnych. Część z nich dotyczy nie tyle osiąganych wyników ekonomicznych, co pośrednich czynników kształtujących końcowy efekt ekonomiczny zwany zyskiem. Są one związane z występującym w polskim życiu gospodarczym zjawiskiem braku zespołu wartości i norm, którymi przedsiębiorca winien kierować się w swoim działaniu. Dlatego także w Polsce dostrzeżono potrzebę istnienia etyki życia gospodarczego zwanej również etyką biznesu [7]. W pewnym stopniu przyczyniły się do tego powstające w Polsce firmy zagraniczne, które w swojej działalności od dawna kierują się zasadami etycznymi.

W grudniu 1989 roku wypowiedziana została ciekawa myśl w sejmowym expose Leszka Balcerowicza, autora programu stabilizacji gospodarki i przeobrażenia systemu gospodarczego Polski. Postulował on wówczas przywrócenie prawdy nie tylko w życiu publicznym, ale także prawdy w życiu gospodarczym. Z pewnością prawdą w życiu gospodarczym jest również przekonanie o konieczności istnienia w nim etyki czyli pewnego zbioru wartości nadających sens prowadzonej działalności gospodarczej. Niezmiernie ważne jest zatem to, aby powstawanie nowego ładu ekonomicznego nie było procesem neutralnym etycznie, lecz zależnym od pewnego minimum działań pozytywnych pod względem etycznym.

Dzisiaj coraz częściej poruszane jest zagadnienie etyki życia gospodarczego w warunkach rodzącej się w Polsce gospodarki wolnorynkowej. Można zaobserwować systematyczny rozwój myśli etycznej w polskiej gospodarce. Wraz z dynamicznym rozwojem nauk ekonomicznych coraz większego znaczenia nabiera świadomość konieczności istnienia zasad wzajemnego współżycia podmiotów życia gospodarczego. Przejawia się to w licznych polskojęzycznych opracowaniach dotyczących zagadnień etyki biznesu.

Etyka biznesu jest jedną z kilku, choć chyba najczęściej występującą, nazwą dyscypliny zajmującej się formułowaniem i analizą reguł etycznych w świecie gospodarczym. Funkcjonują również inne nazwy: etyka życia gospodarczego, etyka działalności gospodarczej, etyka przedsiębiorczości, etyka gospodarcza, etyka menedżerska, etyka zarządzania i jeszcze wiele innych. Bogactwo nazw potrzebne jest dla dokładniejszego określenia zakresu opisywanych zjawisk. Życie gospodarcze opisywane w teoriach mikro i makroekonomicznych wymaga coraz bardziej szczegółowych opracowań. Opisywane są etyczne problemy pracy, reklamy i promocji, konkurencji, stosunku do innych ludzi biznesu jak i do środowiska naturalnego [8]. Dlatego powstaje szereg nowych określeń dla podejmowanych zagadnień dotyczących etyki i gospodarki.

Etyka biznesu ma również swój normatywny i opisowy charakter. Etyka normatywna zajmuje się budowaniem ogólnych standardów tj. kodeksów postępowania w działalności gospodarczej mających regulować tę działalność. Mają one spełniać funkcję wychowawczą. Przedmiotem etyki opisowej są konkretne ludzkie zachowania. Ich opis, wyjaśnianie i przewidywanie są pomocne w określaniu zarówno ostatecznego rezultatu jak i sposobu dochodzenia do końcowego wyniku. Kryterium etyczności ma przynieść największą korzyść największej liczbie ludności. [9]

 

Działalność gospodarcza postrzegana jest na ogół z perspektywy sukcesu ekonomicznego. Mówi się o sprawności wyrażanej przez skuteczność albo efektywność oraz ekonomiczność. [10] Aktywność gospodarcza jest jednak wartościowana także z perspektywy etycznej. Fakt ten dostrzegano już znacznie wcześniej.

Związki etyki z zagadnieniami ekonomicznymi istniały już w starożytności. Wówczas etyka pełniła rolę arbitra wobec wszelkich przejawów życia gospodarczego. Problemy ekonomiczne poddawano ostrym osądom etycznym. Rozważania ekonomiczne miały charakter normatywny. Przedstawicielami takich rozważań byli greccy filozofowie: Platon [11] i Arystoteles [12]. Poglądy ekonomiczne starożytności wywarły wpływ na myśl ekonomiczną średniowiecza. Tak w starożytności jak i w średniowieczu poglądy te poddane były sądom wartościującym. Chociaż chrześcijaństwo zdominowało kontynent europejski, normy etyczne odnoszące się do spraw ekonomicznych pozostały nie zmienione. Dla poparcia owych norm szukano argumentów w Biblii [13]. Przełom nastąpił dopiero w wieku XVI za sprawą Reformacji.

W XVI wieku nastąpiło zjawisko odwrotne. Mianowicie nie podpierano się Biblią dopasowując jej fragmenty w odniesieniu do panujących przekonań ekonomicznych, lecz kształtowano te poglądy na nowo w oparciu o Pismo Święte. Następowało wówczas przewartościowanie dotychczasowych poglądów związanych z ekonomią. Zaatakowane zostały nauka Arystotelesa i Tomasza z Akwinu. Nastąpiło uniezależnienie chrześcijańskiej myśli protestanckiej od filozofii antyku [14]. Zmienił się stosunek do procentu [15]. Nie dzielono już zawodów na godne i niegodne. Praca w rolnictwie zasługiwała na taki sam szacunek co praca w przemyśle. Maksymalne wykorzystanie czasu na pracę, racjonalizacja przedsiębiorstw oraz rozsądne obracanie pieniądzem - to podstawowe założenia tworzącej się etyki życia gospodarczego protestantyzmu [16]. Człowiek miał do wyboru uczciwą i ciężką pracę połączoną z Bożą łaską albo odtrącenie od ludzi i Boga za swoje lenistwo. Protestantyzm sprzeciwił się ideałowi dobrowolnego ubóstwa. Podjął walkę z żebractwem i nieróbstwem w myśl słów apostoła Pawła: Kto nie pracuje ten niech nie je. [17] Tym samym podniesiona została ranga pracy. Ciekawe są w tym względzie myśli Marcina Lutra na temat pracy. Wyraził je komentując psalmy 127 i 128.

Według niego praca ludzka jest człowiekowi dana, gdyż taka jest wola Boża. To należy do "prawa naturalnego" [18]. Wszyscy wiedzą, że mąż musi pracować, żeby nakarmić żonę i dzieci. Praca jest pierwotnym porządkiem Bożym. Nie jest karą za grzech. Już w raju Bóg osadził człowieka, aby ten go uprawiał i strzegł. Praca daje człowiekowi wszystko to, co jest mu potrzebne do życia. Cokolwiek człowiek ma z pracy, otrzymuje to dzięki Bożemu błogosławieństwu. Bóg dał człowiekowi pracę jako środek swojego błogosławieństwa. Tak rozumiana praca ma swoją wysoką rangę i znaczenie. Ona jest rzeczą świętą. Praca sama w sobie jest błogosławieństwem. Jednocześnie jednak niesie z sobą zmęczenie, irytację, troski, kłopoty i rozczarowanie. Ona jest również przekleństwem na skutek upadku człowieka w grzech. Luter nie pozostawia tego idąc dalej w swoim komentarzu. Według niego "świat" widzi jedynie ciężar i trud pracy. Ucieka od niej i nienawidzi jej. Takie spojrzenie "świata" uważa Luter za przypisane widzeniu "oczyma ciała" (mit den Augen des Fleisches ansehen), widzeniu z ludzkiej perspektywy. Wtedy nie sposób widzieć pracy inaczej niż jako trud i obciążenie. Lecz pracę należy spostrzegać w świetle Bożego Ducha (mit den Augen des Heiligen Geistes). Tak czyni Pismo Święte w Psalmie 128. Bóg błogosławi tego, który solidnie i dobrze pracuje: Owoc trudu rąk swoich spożywać będziesz, Będziesz szczęśliwy i dobrze ci się powiedzie. Dobrze pracujący człowiek jest błogosławiony przez Boga. Wierzący wie, że w każdym trudzie i goryczy pracy jest on posłuszny Bogu. Dlatego Bóg ma w nim upodobanie. Bóg przyjmuje jego pracę jako ofiarę i nabożeństwo. Poprzez nią błogosławi człowiekowi. Bóg osłodził gorycz pracy miodem swego upodobania i swojej obietnicy błogosławieństwa. Kiedy chrześcijanin tak widzi swą pracę, wtedy ma ona dla niego duże znaczenie. Dzięki temu może on lżej dźwigać ciężar tej pracy. Może go dźwigać radośnie i odważnie. W ten sposób praca z jednej strony jest przeklęta. Z drugiej strony jednak jest Bożym błogosławieństwem dla człowieka.

Stosownie do napomnień apostolskich Luter umiejscawia sens pracy w tym iż czyni ona ludzi niezależnymi od innych oraz umożliwia dawanie potrzebującym, bliźnim [19]. Kto nie pracuje jest złodziejem i grabieżcą swoich bliźnich. On pozwala innym pracować na siebie, karmi się ich "krwią i potem" oraz zatrzymuje bliźnim to, co jest im winien [20].

Tym samym praca w chrześcijańskiej myśli protestanckiej podniesiona została do najwyższej rangi. Służyć Bogu i potrzebującym poprzez pracę stało się dla wierzącego najważniejszym zadaniem czy wręcz, jak powiada Luter, nabożeństwem. Praca jest na chwałę Bożą. To z kolei zobowiązuje człowieka wierzącego do szczególnego jej traktowania. Średniowieczna dewiza "módl się i pracuj" otrzymuje w protestantyzmie postać "módl się pracując". Stąd można mówić o etosie pracy oraz etyce protestanckiej.

Dzisiaj, aby dobrze zrozumieć kapitalizm, trzeba wiedzieć, co jest jego duchem lub jak wolą inni mentalnością, stylem myślenia czy świadomością. Pomaga w tym dokładne przyjrzenie się etyce protestanckiej powiązanej z Reformacją. Jej wpływ na życie gospodarcze Europy od XVI wieku jest wyraźnie dostrzegalny w podziale na bogatą, protestancką północ i biedne, katolickie południe. Ten podział utrwalił się po dzień dzisiejszy mimo specjalnych przepisów Unii Europejskiej o wyrównywaniu poziomu życia w państwach członkowskich [21].

Etyka protestancka widziana jest jako pomost pomiędzy homo religiosus i homo oeconomicus. Obydwa te elementy pochodziły z doktryny religijnej. Etyka protestancka, w opozycji do ortodoksji chrześcijańskiej, ukształtowała oryginalne ujęcie relacje między człowiekiem a Bogiem. Ta relacja opiera się na koncepcji predestynacji, przeznaczenia do łaski bądź niełaski. Rozstrzygniecie tego przeznaczenia dokonuje się w trakcie pracy - wytwórczej, produkcyjnej, kupieckiej, organizatorskiej czy innej - zawsze nastawionej na sukces praktyczny. Powodzenie w interesach dowodzi Bożego błogosławieństwa, niepowodzenie - braku łaski. Średniowieczny homo religiosus egzystuje w jednym ciele i "duszy" z kapitalistycznym homo oeconomicus. Zachowanie równowagi między tymi dwiema stronami "ducha kapitalizmu", którym według Maxa Webera jest etyka protestancka, możliwe jest dzięki nakazowi ascezy. Ten nakaz pozwalał na harmonijne pogodzenie etyki i ekonomii. Powodował gromadzenie coraz większej ilości dóbr w wyniku konsekwentnej, systematycznej i ciężkiej pracy będąc przyczyną tzw. pierwotnej akumulacji kapitału. Z drugiej strony jego gromadzenie z czasem nabrało racjonalnego charakteru. Nagromadzone bogactwo służyło bowiem inwestowaniu w produkcję i odradzaniu się konsumpcji [22].

Obok etyki istnieje pojęcie etosu jako pewnej konfiguracji wartości prezentowanych w swoim działaniu przez osoby podejmujące działalność gospodarczą. Jest to praktyka życia codziennego jako pewien styl życia i sposób działania. Jednocześnie jest to także w ujęciu modelowym pewna całościowa wizja stylu życia. Pozwala ona porównać zachowania biznesmena z zaakceptowanym przez środowisko wzorcem postępowania. Środowisko przedsiębiorców z pewnością może kształtować pewien etos z uwagi na jego znaczącą rolę w obecnej transformacji rynku w Polsce. Realizowanie zasad pozytywnej konkurencji jest jednym z przykładów potwierdzających to. Etos ludzi biznesu może być realizowany w oparciu o pewną konstrukcję osobowości.

A. Inekeles i D.N. Smith analizując zagadnienie osobowości przedsiębiorcy wyróżnili 10 cech charakterystycznych: Otwartość na nowe doświadczenia,
Gotowość akceptacji zmiany,
Posiadanie rozległej opinii z różnych dziedzin życia,
Dążenie do wzbogacania posiadanych informacji,
Stosunek do czasu,
Skuteczność w działaniu,
Planowanie działań,
Umiejętność kalkulacji i zaufania,
Aspiracje zawodowe i oświatowe,
Świadomość godności innych i szacunek dla cudzej godności [23].

 

Wymienione cechy pozwalają według ich autorów mówić o człowieku nowoczesnym, mogącym w prowadzonej działalności gospodarczej budować pewien etos. W zestawieniu z przytoczonymi cechami interesująco przedstawia się protestancka wizja życia chrześcijańskiego. Jest ona oparta na indywidualnej odpowiedzialności człowieka za swoje postępowanie przed Bogiem. Bezpośrednia odpowiedzialność jednostki przed Bogiem akcentowana przez protestantyzm z pewnością dopomaga w kreowaniu jednostek odpowiedzialnych za swoje myślenie i działanie. Swoją silną motywację do bycia odpowiedzialnym jednostka czerpie z religii. Myślenie i działanie w kategoriach ekonomicznych człowieka żyjącego Bożym Słowem pozostaje także pod wpływem treści z Niego płynących. Bezpośrednia odpowiedzialność przed Bogiem rozciąga się na całe życie, w tym także na sferę działalności gospodarczej [24]. Wynikiem takiego spojrzenia jest więc samodzielność. Samodzielny człowiek jest człowiekiem zaradnym, potrafiącym podjąć samodzielnie inicjatywę działania. Jeśli przenieść tę cechę na sferę życia gospodarczego otrzymamy jak najbardziej oczekiwaną jednostkę. Zamiast wymagań od państwa czy społeczeństwa, jednostka taka wymaga czegoś przede wszystkim od siebie. Dbając równocześnie o etyczność swoich działań, wynikającą z przekonań religijnych, stwarza ona szansę wzmocnienia, w kręgach polskiego biznesu, etyki życia gospodarczego oraz etosu pracy. Zatem obok proponowanych cech człowieka nowoczesnego możemy dodać jeszcze kilka protestanckich postaw społecznych przydatnych w budowaniu etosu ludzi biznesu:
Indywidualizm,
Kreatywność,
Demokratyzm,
Samokrytycyzm [25].

Do nich koniecznie dodać trzeba odpowiedzialność powiązana z przekonaniami religijnymi, wzmacniającymi jej poczucie wśród ludzi biznesu.

Chcąc podkreślić niezbędność etycznych postaw społeczeństwa w warunkach gospodarki wolnorynkowej można przyjąć, iż brak postępu w krajach rozwijających się wynika nie tylko z samej biedy. On w dużej mierze zależy również od przestrzegania pewnych reguł i zasad we wzajemnych kontaktach gospodarczych. Istotna staje się reputacja uczestników rynku. Porządek gospodarczy opierający się na wysoko rozwiniętych rynkach jest skazany dla utrzymania swej sprawności na precyzję, punktualność, i spolegliwość, na dotrzymywanie obietnic, terminów i warunków jakościowych. Zatem bez określonych norm i zasad istnienie i rozwój gospodarki rynkowej są niemożliwe. Bez tego uczestnik rynku szybko wypada z niełatwej gry.

Krajowa Izba Gospodarcza odnosząc się do problematyki obecności zasad i norm etycznych w polskiej gospodarce stwierdza: Podmiot prowadzący działalność gospodarczą, powinien przestrzegać prawa, działać zgodnie z zasadami współżycia społecznego i dobrymi obyczajami oraz respektować zasady w działalności gospodarczej. [26]

W tym stanowisku widać wyraźnie, iż problematyka etyki życia gospodarczego dostrzegana jest w otoczeniu polskich przedsiębiorców. Zapis mówiący o respektowaniu zasad współżycia społecznego w działalności gospodarczej jest niczym innym jak formalnym podjęciem omawianej problematyki etyki w gospodarce. Temat ujęty został w specjalnym dokumencie zatytułowanym: Kodeks etyki w działalności gospodarczej.

John Kenneth Galbraith twierdził iż "testem osiągnięć gospodarczych jest nie tylko to, ile produkujemy, lecz co robimy, by życie uczynić znośnym i przyjemnym" [27]. Jego wypowiedź jednoznacznie wskazuje na potrzebę odniesienia wszelkich wysiłków w dziedzinie gospodarczej nie tylko do osiąganych zysków, lecz również do człowieka, którego życie dzięki tym wysiłkom ma być znośniejszym i przyjemniejszym. Myślenie ekonomiczne, aby być myśleniem sprawnym i efektywnym, powinno być myśleniem etycznym. Bycie etycznym jest również rzeczą opłacalną z czysto ekonomicznego punktu widzenia. Polska na przełomie XX i XXI wieku chce dołączyć do państw zasobnych i bezpiecznych. Nie sposób przecenić w tej kwestii roli gospodarki. Należy jednak upominać się o gospodarkę nastawioną na respektowanie tych norm i wartości, które z jednej strony zabezpieczą jej dalszy rozwój, a z drugiej strony uwrażliwią uczestników życia gospodarczego na etykę. Należy wzmacniać świadomość konieczności kierowania się określonymi zasadami w prowadzonej działalności gospodarczej. Proces integracji Polski ze strukturami europejskimi sprzyja temu w ramach dostosowywania polskiego prawa do rozwiązań i wzorców w krajach Unii Europejskiej. Także praktyka życia gospodarczego w Europie Zachodniej wskazuje, że zagadnienia etyczne odgrywają tam istotną rolę. Konieczność istnienia i rozwoju etyki zawodowej dostrzegane są coraz wyraźniej.

Wolności w sferze życia gospodarczego musi towarzyszyć odpowiedzialność za decyzje i czyny, a także ich rzeczywiste i możliwe skutki. Rynek i etyka są zatem ściśle ze sobą związane. Rynek pozbawiony wartości etycznych nie ma prawa bytu ani rozwoju.

 

Literatura:

Althaus P., Die Ethik Martin Luthers, Gutersloh 1965.Benedyktowicz W., Co powinniśmy czynić. Zarys ewangelickiej etyki teologicznej. Warszawa 1976.
Dietl J., Gasparski W., Etyka biznesu. Warszawa 1997.
Dylus A., Moralność krańcowa jako problem dla katolickiej nauki społecznej. Warszawa 1992.
Frey Ch., Etyka protestantyzmu od Reformacji do czasów współczesnych. Kraków 1991.
Malosse H., Fontaine P., Słownik instytucji i terminów Unii Europejskiej. Warszawa 1997.
Słownik ekonomiczny dla przedsiębiorcy, Praca zbiorowa pod redakcją Zygmunta Dowgiałło. Szczecin 1996.
Społeczna gospodarka rynkowa: Polityka - etyka - gospodarka, Materiały konferencyjne pod redakcją prof. Ewy Okoń-Horodyńskiej, Akademia Ekonomiczna Katowice 1995.
Vardy P., Grosch P., Etyka. Poznań 1995.
Weber M., Etyka protestancka, a duch kapitalizmu. Lublin 1994.
Zirk-Sadowski M., Prawny wymiar integracji europejskiej, w: Polska transformacja w perspektywie integracji europejskiej. Friedrich-Ebert-Stiftung, Przedstawicielstwo w Polsce. Warszawa 1996.

Artykuły:

Królewicz C., Etyka i rynek, w: Ewangelik Pszczyński 5-6(46-47)/1997,
Zieliński Tadeusz J., Protestancka alternatywa, w: Myśl Protestancka 1/1997.
Przypisy:

[1] J.Dietl, W. Gasparski: Etyka biznesu. Warszawa 1997, s. 344-345.
[2] Moralność krańcowa oparta jest na niewrażliwości na skutki etyczne i ekonomiczne działalności jednostki dla innych osób i na braku odpowiedzialności za nie. Nieograniczony interes własny jest podstawowym motywem zachowań gospodarczych krańcowych pod względem moralnym. Ze względu na brak tradycji i ogromne luki prawne poziom moralności krańcowej w Polsce ukształtował się bardzo nisko. A. Dylus: Moralność krańcowa jako problem dla katolickiej nauki społecznej. Warszawa 1992.
[3] M. Weber: Etyka protestancka, a duch kapitalizmu. Lublin 1994, s. 10
[4] Europejska Wspólnota Węgla i Stali - francuskie Communauté Européenne du Charbon et de I'Acier, CECA, międzynarodowa organizacja utworzona w 1952 roku w celu stworzenia wspólnego rynku i prowadzenia wspólnej polityki w zakresie górnictwa węgla i hutnictwa; najstarsza z 3 wspólnot europejskich - obok Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej i Europejskiej Wspólnoty Energii Atomowej - do wszystkich należą te same państwa i od 1967 mają wspólne główne organy.
[5] H. Malosse, P. Fontaine: Słownik instytucji i terminów Unii Europejskiej. Warszawa 1997, s. 36-37. Unia Europejska - związek państw członków Wspólnot Europejskich (Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej, Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali, Europejskiej Wspólnoty Energii Atomowej), tj. Belgii, Danii, Francji, Grecji, Hiszpanii, Irlandii, Luksemburga, Niemiec, Portugalii, Włoch, Wielkiej Brytanii, utworzony w 1993 roku na mocy Traktatu o Unii Europejskiej (tzw. traktat z Maastricht); od 1 I 1995 członkami Unii Europejskiej zostały także Austria, Finlandia, Szwecja; celem Unii Europejskiej jest utworzenie unii gospodarczej, monetarnej i politycznej, wprowadzenie wspólnego obywatelstwa. Słownik ekonomiczny dla przedsiębiorcy, Praca zbiorowa pod redakcją Zygmunta Dowgiałło. Szczecin 1996, s. 64-65.
[6] Zawiera on podstawowe cele i kierunki działania przygotowane przez polski rząd, jakimi kierować się będzie Polska w ramach procesu integracji z Unią Europejską.
[ 7] Problem ten znany jest jednak nie od dziś krajom wysoko rozwiniętym. Zagadnienia etyki biznesu, gospodarki i zarządzania są podejmowane w tych krajach systematycznie od kilku lat. Czyni to również grono specjalistów skupione m.in. w Zespole Etyki Biznesu Towarzystwa Naukowego Prakseologii, będącego członkiem zbiorowym European Business Ethics Network (EBEN) z siedzibą w Holandii. Uczeni będący członkami tego Towarzystwa Naukowego spotkali się w Polsce w roku 1994 na wspólnej konferencji poświęconej etyce biznesu. Było to pierwsze spotkanie wykładowców etyki biznesu z niemal wszystkich wyższych uczelni w Polsce, na których była ona już przedmiotem nauczania lub w niedługim czasie miała zostać wprowadzona do programu kształcenia studentów. J.Dietl, W. Gasparski: Etyka biznesu. Warszawa 1997, s. 8.
[8] Józef Maciuszek: Zarys problematyki etyki biznesu, w: J.Dietl, W. Gasparski: Op. cit., s. 77-80.
[9] Anna Lewicka-Strzałecka: Etyka biznesu jako dyscyplina naukowa, w: J.Dietl, W. Gasparski: Op. cit., s. 56-62.
[10] Efektywność to stopień realizacji zadania, a ekonomiczność charakteryzuje przebieg działania. J.Dietl, W. Gasparski: Op. cit., s. 7-8.
[11] Platon uważał za najważniejszy cel etyczny nie tyle dobrobyt obywateli, co ich doskonałość, która może zapewnić społeczeństwu szczęście. P. Vardy, P. Grosch: Etyka. Poznań 1995, s. 26-30.
[12] Dobra materialne pełnią według Arystotelesa tylko rolę środków ułatwiających realizację nadrzędnego celu etycznego - duchowego doskonalenia obywateli. Ostatecznym celem jest dobro, ale nie samo w sobie, lecz dobro wspólne wszystkich ludzi. P. Vardy, P. Grosch: Op. cit., s. 32-34.
[13] Wówczas wprowadzono m.in. pojęcia: "słusznej pracy" i "ceny sprawiedliwej". Potępiano lichwę czyli pobieranie procentu od pożyczanych pieniędzy oraz zgodnie z myślą Tomasza z Akwinu dzielono zawody na godne i niegodne. Urszula Zagóra-Jonszta: Od starożytności do odrodzenia. Rola etyki protestanckiej w rozwoju kapitalizmu, w: Społeczna gospodarka rynkowa: Polityka - etyka - gospodarka, Katowice 1995, s. 295-298.
[14] W. Benedyktowicz: Co powinniśmy czynić. Zarys ewangelickiej etyki teologicznej. Warszawa 1976, s. 43-44.
[15] Marcin Luter był przeciwny pobieraniu procentu akcentując szczególnie rolę pracy jako źródła utrzymania. Jan Kalwin zerwał całkowicie ze scholastyczną interpretacją kategorii pieniądza jako jałowego i bezpłodnego. Kalwin uważał, że pieniądz jest tak samo produkcyjny jak każdy inny towar. Dlatego stało się możliwe pożyczanie pieniądza na cele produkcyjne. Udzielenie pożyczki na inwestycje przynoszące zysk dawało prawo do otrzymania pożyczkodawcy jego części. Urszula Zagóra-Jonszta: Op. cit., s. 297.
[16] W. Benedyktowicz: Op. cit., s. 42
[17] M. Weber: Op. cit., s. 152-157
[18] Luter nie odrzuca idei "prawa naturalnego". Ludzie mogą wiedzieć co jest dobre i prawe w obcowaniu z bliźnimi. W dziele O zwierzchności świeckiej wyraża swój pogląd na ten temat pisząc: "Albowiem natura uczy, co czyni miłość, abym ja czuł się w obowiązku czynić to, co chciałbym, aby mi czyniono". Christofer Frey: Etyka protestantyzmu od Reformacji do czasów współczesnych. Kraków 1991, s. 31.
[19] Na poparcie tego Luter podaje fragmenty listów apostoła Pawła do Tesaloniczan oraz Efezjan: I gorliwie się starali prowadzić żywot cichy, pełnić swe obowiązki i pracować własnymi rękami, jak wam przykazaliśmy, Tak abyście wobec tych, którzy są poza zborem, uczciwie postępowali i na niczyją pomoc nie byli zdani (1 Tes 4,11 nn); Ani też u nikogo nie jedliśmy darmo chleba, ale w trudzie i znoju we dnie i w nocy pracowaliśmy, żeby dla nikogo z was nie być ciężarem;(...) Tym też nakazujemy i napominamy ich przez Pana Jezusa Chrystusa, aby w cichości pracowali i własny chleb jedli (2 Tes 3,8.12); Kto kradnie niech kraść przestanie, a niech raczej żmudną pracą własnych rąk zdobywa dobra, aby miał z czego udzielać potrzebującemu (Ef 4,28). P. Althaus: Die Ethik Martin Luthers, Gütersloh 1965, s. 105-108.
[20] P. Althaus: Op. cit., s. 106
[21] Podział ten wyraźny jest w samych Niemczech, gdzie obowiązuje "Finanzausgleich" czyli zasada finansowego wyrównywania różnic w poziomie życia mieszkańców rożnych regionów. Jest to także zgodne z polityka regionalną Unii Europejskiej. Do głosu dochodzi subsydiaryzm czyli zasada pomocniczości. H. Malosse, P. Fontaine: Op. cit., s. 183.
[22] M. Weber: Op. cit., s. 13-21.
[23] Leszek Gajos: Etos ludzi biznesu, w: J.Dietl, W. Gasparski: Op. cit., s. 110-115.
[24] C. Królewicz: Etyka i rynek, w: Ewangelik Pszczyński 5-6(46-47)/1997, s. 35
[25] Tadeusz J. Zieliński: Protestancka alternatywa, w: Myśl Protestancka 1/1997, s. 6-14.
[26] Etyka w działalności gospodarczej, Kodeks i materiały z konferencji, Krajowa Izba Gospodarcza, Warszawa 1994, s. 9.
[27] J. Meisner: Transformacja systemu społeczno-gospodarczego - dokąd?, w: Społeczna gospodarka rynkowa: Polityka - etyka - gospodarka, Katowice 1995, s. 28.