Instytucjonalne zabezpieczenie pozycji człowieka w erze globalizacji w aspekcie etycznym

Wprowadzenie

Współczesne kształtowanie się układu stosunków międzynarodowych w skali ogólnoświatowej odbywa się w warunkach silnej tendencji polityczno-gospodarczej zwanej globalizacją. Równolegle obserwowana jest także tendencja do regionalizmu. Obydwa nurty przenikają się i dają znać o sobie w sytuacjach nowych wydarzeń historyczno-politycznych przy zauważalnym wzroście rywalizacji, współzawodnictwa, a nawet zagrożenia konkurencji gospodarczej na całym świecie. Gospodarka światowa nabiera coraz wyraźniej charakteru globalnego i regionalnego z rozbudowanymi i pogłębionymi powiązaniami międzynarodowymi w handlu i finansach. Dzisiaj mówi się o globalizacji w różnych obszarach jej występowania. Można wyróżnić globalizację:
finansów i własności kapitału,
rynków i strategii,
technologii i powiązanych z nią badań,
stylów życia i modeli konsumpcji,
kultury,
rządzenia i regulacji prawnych,
jako polityczne ujednolicenie świata,
przestrzegania i świadomości

Obecnie istnieje bardzo wiele koncepcji globalizacji. Co do jednego jednak wszyscy są zgodni. Bogaci bogacą się jeszcze bardziej, a biedni stają się coraz biedniejsi. W różnych regionach i państwach świata społeczeństwo zachowuje określone postawy i nastawienie względem procesów określanych mianem globalizacji.

Szanse i zagrożenia ery globalizacji

Opinie o szansach i zagrożeniach wynikających z procesów globalnych i gospodarki globalnej są zróżnicowane. Globalizacja gospodarki otwiera m.in. nowe rynki przed towarami i usługami, a ostra konkurencja hamuje wzrost cen. Tańsze towary są zatem dostępne dla większej ilości konsumentów. Globalizacja daje ogromną szansę rozwoju państw i narodów. Otwiera nowe szanse i możliwości. Z drugiej strony globalizacja gospodarki niesie różne zagrożenia, które dzisiaj trudno jest nawet dokładnie określić. Niektóre z nich to poszerzanie się miejskich dzielnic nędzy albo przeobrażanie modelu państwa jako arbitra i jako autorytetu. Władza i odpowiedzialność stają się rozproszone. Pojawiają się głosy o odpodmiotowieniu społeczeństw oraz segmentacji władzy międzynarodowych organizacji. Proces globalizacji gospodarki nie traci jednak znaczenia, a system światowy formułuje ciągle nowe powiązania w sensie technicznym, ekonomicznym, politycznym i instytucjonalnym.

Instytucjonalizacja procesów globalizacji

Gospodarki i narody zbliża do siebie rozwój telekomunikacji, nowoczesnego transportu i środków komunikacji społecznej. Procesy globalizacji zachodzą na różnych poziomach. Podstawowe poziomy procesów globalizacji można określać przez zakresy integracji i adaptacji działań. Wyróżnia się następujące poziomy: narodowy, transnarodowy i globalny. Narodowy poziom dotyczy działań wewnątrz danego kraju. Skutki tego działania mają znaczenie globalne. Poziom transnarodowy ma zasięg ponadpaństwowy. Również skutki tego działania mają znaczenie ogólnoświatowe. Działanie na poziomie globalnym ma charakter ponadregionalny i ponadkontynentalny. Także na tym poziomie skutki mają zasięg globalny. Poziomy określają zakres i formy działań. Dlatego znacząco wpływają na ich instytucjonalizację.

Proces instytucjonalizacji działań globalnych polega na ich utrwalaniu i standaryzowaniu poprzez ich rutynizację. Odbywa się to przez powolną ewolucję do stopniowego narastania różnorodnych społecznych norm, nawyków i obyczajów działania składających się na szeroko pojęte instytucje społeczne. One podlegają dalszej formalizacji. Efektem końcowym jest wykształcenie się odpowiednich organizacji.

Procesy globalizacji wywołane są działaniem człowieka w wielu dziedzinach życia. Działanie to ostatecznie zostaje zaadresowane do innego człowieka, który korzysta z niego lub ponosi straty w wyniku tego działania. Dlatego ważne jest instytucjonalne zabezpieczenie pozycji człowieka w okresie zmian w skali globalnej.

Człowiek w erze globalizacji

Pozycja społeczna człowieka jako jednostki w społeczności światowej jest współcześnie wyznaczana przez wolność i prawa, które jednostce przysługują, oraz obowiązki, które na niej ciążą. Współczesny katalog tych praw nazywany jest prawami człowieka. Mają one swój wymiar etyczny, ponieważ dotyczą poszanowania najcenniejszych wartości dla człowieka: godności, życia, wolności i swobodnego rozwoju. Upowszechnianie przekonania o potrzebie ochrony pewnych wartości uniwersalnych dla każdego członka wspólnoty ludzkiej jest największym współczesnym osiągnięciem. Na nim można budować porządek społeczny.

Prawa człowieka

Fundamentem współczesnej koncepcji praw człowieka jest zasada poszanowania godności ludzkiej. Według niej uznaje się, że każdemu człowiekowi należy się ze strony innych odpowiednie poszanowanie. Nikt nie może być zmuszony do czynów, które nie są mu nakazane przez prawo należycie ustanowione. Wobec nikogo nie wolno stosować siły fizycznej ani pozbawiać go wolności.

W myśl praw człowieka uznaje się zapewnienie jednostce pewnych uprawnień socjalnych: opieki socjalnej, zabezpieczenia przed bezrobociem, zabezpieczenia na wypadek choroby i dostępu do oświaty.

Prawa człowieka zyskały swój wymiar instytucjonalny w uchwalonej 10 grudnia 1948 roku przez Zgromadzenie Ogólne Organizacji Narodów Zjednoczonych Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka.

Prawa człowieka są do dzisiaj przedmiotem nowych zapisów prawnych. Instytucjonalizacja tych praw jest stałym procesem ze względu na zachodzące zmiany społeczno-polityczne w wielu regionach świata.

Instytucje i organizacje zabezpieczające pozycję człowieka

Zabezpieczeniem pozycji człowieka w erze globalizacji zajmuje się wiele instytucji i organizacji międzynarodowych. Należą do nich m.in. Human Rights Watch, Amnesty International, Wysoki Komisarz ds. Praw Człowieka, Rada Europy, KBWE-OBWE, Grupa Wyszehradzka, układ z Schengen o przekraczaniu granic w Europie, Europejska Karta Samorządu Terytorialnego, Deklaracja Lizbońska określająca model bezpieczeństwa dla Europy XXI wieku.

Obecnie powinno się przede wszystkim umacniać te struktury, które gwarantują równoprawne traktowanie na zasadzie suwerennej równości i zarazem dają szansę oddziaływania na europejskie dziedzictwo kulturowe oraz ochronę własnej tożsamości. Istotna wydaje się postulowana przez Grupę Lizbońską świadomość globalna akcentująca przywracanie sensu m.in. takim wartościom jak: poszanowanie życia, wolność, równość szans, wzajemny szacunek i troska o innych. Grupa Lizbońska proponuje także instytucje kontraktu społecznego i Ogólnoświatowego Kodeksu Etyki mające stać narzędziami globalnego rządzenia i regulacji. Kontrakt globalny powinien opierać się na zasadzie sprawiedliwości dotyczącej w równym stopniu obecnych i przyszłych pokoleń. Jednocześnie dostrzega się potrzebę podejmowania działań, które nie pozostają obojętne na etykę. Postulowany Kodeks określałby prawa oraz obowiązki wszystkich mieszkańców naszego globu. Wśród praw znalazłyby się m.in.: bezpieczne życie, równe traktowanie, utrzymywanie się z pracy własnych rąk, równy dostęp do informacji oraz światowych zasobów naturalnych. W ten sposób zabezpieczona byłaby pozycja człowieka jako jednostki posiadającej określone prawa. Zgodnie z Kodeksem człowiek powinien posiadać także obowiązki. Do najważniejszych zaliczono: pracę na rzecz dobra ogółu, występowanie w obronie wszelkiej równości, ochronę kulturowego i intelektualnego dziedzictwa ludzkości, aktywne uczestnictwo w kierowaniu, pracę mająca na celu eliminację patologii społecznych. Katalog praw i obowiązków w postulowanym Kodeksie wymagałby oczywiście uwzględnienia różnic kulturowych w skali globalnej. Głównym jego zadaniem byłoby jednak znajdowanie odniesień do ogólnoludzkich wartości akceptowanych w różnych kulturach i systemach wartości.

Bardzo wiele instytucji i organizacji międzynarodowych zabezpiecza pozycję człowieka w erze globalizacji uwzględniając konieczność kierowania się określonym zbiorem norm i zasad. Dlatego etyka dochodzi do głosu w działaniu szeregu z tych organizacji.

Globalizacja bardzo mocno opowiada się za racjonalnością rynku i wielkich międzynarodowych korporacji, niekiedy wbrew lokalnym państwom i społecznościom. To może zagrażać na kontynencie europejskim równowadze pomiędzy procedurami a wartościami, między interesami opartymi na kontrakcie a działaniami w imię wartości niewymiernych. W procesach racjonalnego decydowania istnieje niebezpieczeństwo pułapki liczenia i mierzenia w kategoriach ekonomicznych, bez próby zrozumienia konsekwencji takiego czy innego wyboru. Etyka jest zatem niezbędna aby utrzymać konieczną równowagę w procesach na skalę ogólnoświatową. Etyka służy zabezpieczeniu pozycji człowieka w dynamice tych procesów.

Etyka

Etyka ma dwa cele: ocenia ludzkie praktyki oraz mówi jak postępować. Pierwszy implikuje konieczność analizy i oceny. Analiza polega na wyjaśnianiu norm i sposobów argumentacji, które mogą być również poddane krytyce. Drugi cel to wypracowanie racjonalnych metod rozstrzygania obecnych i przyszłych problemów. Wymaga on otwartego umysłu o cechach innowacyjnych.

Etyka i moralność

Pojęcia etyki i moralności często używane są zamiennie bez zrozumienia ich znaczenia. Ich źródłosłów jest jednak odmienny. Etyka pochodzi od greckiego słowa ethikos, które nawiązuje do ethosu, czyli charakteru. Ethos tłumaczy się też jako "zwyczaj", "obyczaj". Słowo to odwołuje się do przyjętego sposobu postępowania w danej społeczności. Dlatego postępowanie etyczne to postępowanie z prawym charakterem. Natomiast "moralność" pochodzi od łacińskiego słowa moralis. Dotyczy tego jakie czyny są słuszne, a jakie niesłuszne nie odnosząc się do charakteru osoby, która je spełnia.

Koncepcje i procesy globalizacji mają i będą miały wpływ na kształt życia i gospodarki w nadchodzącym stuleciu. Od nich zależą przyszłe losy człowieka. Dlatego trzeba poddawać je ocenom moralnym. Trzeba także wielowymiarowość tych zjawisk widzieć w stosownych ramach etycznych.

W wymiarze ekonomicznym pozycja człowieka zabezpieczona może zostać poprzez etykę życia gospodarczego zwaną także etyką biznesu.

Etyka biznesu

Instytucjonalizacja etyki biznesu wynika nie tylko ze stawianych jej celów teoretycznych, ale przede wszystkim praktycznych. Jednocześnie postęp ekonomiczny i techniczny, rosnąca złożoność i różnorodność świata stosunków gospodarczych powodują, że przedmiot etyki biznesu staje się coraz bardziej skomplikowany. Pierwszorzędne znaczenie dla etyki biznesu ma interes strategiczny firmy. W działalności gospodarczej refleksja etyczna musi brać pod uwagę interesy, o które toczy się gra, aby uniknąć sytuacji, w której dążenie do przestrzegania zbyt wielu zasad może znieczulić na wszelkie konsekwencje danego działania wynikające dla przyszłości firmy.

Etyka w biznesie z pewnością stanowi silne zabezpieczenie pozycji człowieka w erze globalizacji. Dlatego m.in. pojęcie etyki zawodowej w ostatnim czasie zyskało na znaczeniu. Tworzy się kodeksy etyczne dla poszczególnych grup zawodowych chcąc tym samym instytucjonalnie zabezpieczyć pozycję człowieka. Kodeksy zawierają sformułowania promujące wartości, takie jak dobro wspólne, ochrona środowiska, doskonalenie systemu gospodarczego itp. Kodeksy etyczne służą zabezpieczeniu pozycji zarówno pracodawców jak i pracobiorców. Rola etyki biznesu i kodeksów etycznych powinna polegać na kształtowaniu hierarchii wartości, takie jak dobro, uczciwość, wolność jako konstytutywne atrybuty człowieka, a nie jako środki prowadzące do celu, którym jest maksymalizacja zysku.

Argumenty etyczne są jednak oparte na różnych systemach wartości i preferencji. Dlatego ważne staje się pytanie o jakość proponowanych wartości. Jakie konkretne wartości przydatne są dla etyki biznesu mogącej chronić człowieka w okresie globalnych zależności i uwarunkowań? Przykładem wartości mogą być:
wiarygodność,
uczciwość,
prawdomówność,
lojalność,
wierność

Ich pochodną mogą być znane określenia takie jak: "w dobrej wierze", "szanowany kupiec", "wszyscy sprawiedliwi".

Porządek gospodarczy opierający się na wysoko rozwiniętych wolnych rynkach jest skazany dla utrzymania swej sprawności na precyzję, punktualność i spolegliwość, na dotrzymywanie obietnic, terminów i warunków jakościowych. W rozwiniętych społeczeństwach rynkowych powstaje rodzaj pewnego przymusu moralnego w działaniu dla tych, którzy pragną utrzymać się trwale na rynku. Polega to na stałej współpracy w prowadzonych transakcjach. Istotna jest reputacja uczestników rynku. Dlatego potrzebne jest właściwe pojmowanie wykonywanej pracy i podkreślanie podmiotowości człowieka.

Człowiek i praca

Ludzki wysiłek na przestrzeni czasu rozumiany był w różnych koncepcjach filozoficznych i religijnych w sposób zupełnie odmienny. W XVI wieku nastąpiła radykalna zmiana poglądów na temat pracy pod wpływem reformacji. Praca związana została wówczas imperatywem religijnym w znanej protestanckiej formule: módl się pracując. Oznaczało to konieczność wykonywania swojej pracy jak najlepiej jako wyraz wiary w Boga. Od tego czasu ukształtowało się pojęcie zawodu jako powołania, które trzeba wypełnić nie tylko dla drugiego człowieka, ale przede wszystkim na chwałę Boga. Kilka wieków później socjolog Max Weber poświęcił tym zagadnieniom studium dotyczące etyki protestanckiej i ducha kapitalizmu. W myśl weberowskiej koncepcji współczesny kapitalizm jest wynikiem ścisłego związku pomiędzy gospodarką i kulturowo-etyczną tradycją kościoła ewangelickiego. Z pewnością już w XVI wieku podkreślona została podmiotowość człowieka w procesie pracy. Dzisiaj zagadnienia etyczne dotyczące pracy koncentrują się głównie wokół problematyki człowieka jako podmiotu pracy. Istotna staje się motywacja wykonującego pracę.

Polityka moralna czy etyczna?

Zagadnienie polityki i moralności jest dla wielu nie do pogodzenia. Dopuszcza się jednak łączenie etyki z polityką. W wymiarze politycznym człowieka mają chronić wszystkie te instytucje norm prawa międzynarodowego, które odwołują się przede wszystkim do praw człowieka. Wszystkie inne inicjatywy polityczne mające na celu dobro człowieka powinny oprzeć się na etyce odpowiedzialności. Działalność polityczna pozbawiona bowiem norm i zasad etycznych łatwo może stać się tyranią stając się źródłem systemów totalitarnych gwałcących podstawowe prawa człowieka.

Demokratyczne państwo prawa a etyka

Budowanie demokratycznych struktur państwa ma sprostać potrzebom instytucjonalnego zagwarantowania wolności i swobód obywatelskich. Obywatelskie państwo prawa z rozbudowanymi strukturami samorządowymi jest tego logiczną konsekwencją. Trzeba jednak dodać iż żadna ze struktur demokratycznych nie pozostanie demokratyczna jeśli nie będzie respektować norm etycznych. Żadna instytucja prawa nie chroni człowieka jeśli nie odwołuje się do etyki, która stanowi zbiór wartości podstawowych dla każdego człowieka. Nawet najlepszy zapis konstytucyjny pozostaje martwy jeśli jego realizacja nie jest oparta na wartościach etycznych.

Źródła wartości etycznych

Wartości etyczne mogą odwoływać się do wielu odmiennych światopoglądów. Pluralizm światopoglądowy związany jest m.in. z wyznawaną religią. Dlatego szczególne znaczenie mają instytucjonalne gwarancje wolności sumienia i wyznania. Mogą one być indywidualne i zbiorowe. Realność gwarancji instytucjonalnych wolności sumienia i wyznania zależy w ogromnym stopniu od charakteru światopoglądowego państwa, które różnorodnością form oscylować może między skrajnymi wariantami: państwa świeckiego-państwa wyznaniowego. W tym kontekście demokratyczne państwo świeckie jako koncepcja ustrojowa stanowi współcześnie bezsporną wartość polityczną w instytucjonalnym zabezpieczeniu pozycji człowieka.

W życiu politycznym wartościami, które mogą znacząco wpływać na decyzje liczące się z etyką, mogą być odpowiedzialność i służba. Polityka rozumiana jako służba publiczna spełniana w poczuciu odpowiedzialności za jej adresatów stwarza możliwość poważnego zabezpieczenia człowieka, zarówno uprawiającego politykę jak i członka danej społeczności.

Pozycja człowieka jest również dobrze zabezpieczona poprzez politykę integracji w skali regionalnej i międzynarodowej. Polityka zbliżania narodów i społeczeństw służy rozwojowi człowieka w warunkach pokoju. Integracja w ramach Unii Europejskiej jest tego ciekawym przykładem. Sprzyja temu m.in. polityka regionalna i tworzenie euroregionów. Wartościami etycznymi wykorzystywanymi w procesie integracji europejskiej są prawda i pojednanie.

Elementem polityki jest polityka społeczna. Zabezpieczenie człowieka w erze globalizacji w wymiarze społecznym zależy w głównej mierze od polityki społecznej danego państwa.

Polityka społeczna

Przedmiot polityki społecznej ulega nieustannej transformacji. Przyjmuje się, że jego zakres dotyczy potrzeb związanych ze sferami bytu, pozamaterialną i psychospołeczną. Celem jest kreowanie postępu społecznego mierzonego poprawą poziomu i jakości życia ludności. W skali globalnej głównymi współczesnymi problemami społecznymi są:
przeludnienie globu,
problemy rodziny, kobiet, dzieci i młodzieży,
możliwość pozyskania pracy i zatrudnienia,
ubóstwo,
głód,
degradacja środowiska człowieka (naturalnego i społecznego),
narastanie dysproporcji rozwojowych

 

Wskazane problemy dają obraz słabego zabezpieczenia społecznego ludności świata na przełomie wieków. Obraz ten uzasadnia konieczność budowania instytucji mogących tę sytuację poprawić. Polityka społeczna staje się instytucją mogącą skutecznie prognozować zagrożenia dokonując analizy zachodzących zmian społecznych oraz określając skalę i rodzaj zjawisk negatywnych. Zgromadzone dane pomagają następnie prowadzić działania lepiej zabezpieczające człowieka w okresie zmian ogólnoświatowych.

Podobnie jak w wymiarze ekonomicznym i politycznym tak i w wymiarze społecznym istotnym zabezpieczeniem człowieka jest odnoszenie sytuacji w której się znajduje, dobrej lub złej, do określonego zbioru wartości. Dlatego etyka ma swoje zadania również w sferze społecznej życia człowieka.

Zabezpieczenie społeczne

Koncepcja zabezpieczenia społecznego powstała na skutek doświadczeń wielkiego kryzysu gospodarczego lat trzydziestych naszego stulecia oraz drugiej wojny światowej. W różny sposób definiowane sprowadza się do stworzenia prawnych gwarancji zabezpieczenia pozycji człowieka pod wpływem idei "wolności od niedostatku".

Obecnie wymiar społeczny zabezpieczenia pozycji człowieka koncentruje się przede wszystkim wokół polityki społecznej danego kraju. W doktrynalnym nurcie polityki społecznej można wyróżnić dwa typy myślenia. Są to: myślenie humanistyczne będące myśleniem o wartościach oraz myślenie technologiczne związane ze sposobami realizacji celów.

Żadna instytucja stworzona w celu niesienia pomocy społecznej nie będzie skuteczna jeśli nie będzie odwoływać się do etyki. Brak wartości w imię których niesiona jest pomoc przekreśla sens samej pomocy. Z drugiej strony jedynie techniczna pomoc w zdobywaniu środków do życia ludziom potrzebującym jest nieskuteczna. Lepszym rozwiązaniem jest przekazywanie wartości np. poprzez edukację. Wiedza i kwalifikacje są bowiem podstawą do łatwiejszego poradzenia sobie z własnymi problemami i trudnymi sytuacjami życiowymi. Promocja wiedzy jest promocją światłego stosunku do otoczenia. To pozwala na samodzielne decydowanie o swoim losie. Jeśli dojdzie do tego jeszcze odpowiedzialność człowiek zostaje zabezpieczony od strony etycznej wobec dynamicznie zmieniającej się rzeczywistości ery globalizacji.

Podsumowanie

Wartości etyczne przenikają wszystkie dziedziny życia. Dlatego zabezpieczenie pozycji człowieka w wymiarze ekonomicznym, politycznym i społecznym w erze globalizacji może odwoływać się do etyki. Od etyki biznesu przez odpowiedzialną służbę publiczną polityków do promocji światłego stosunku jednostki względem środowiska społecznego i naturalnego tworzone są instytucje chroniące pozycję człowieka. Rzetelność, uczciwość, dokładność, solidność, punktualność, staranność, rzeczowość, terminowość, obowiązkowość i wzajemność cenione są w większości regionów świata, które uczestniczą w dynamizującym się procesie globalizacji. W czasie radykalnych zmian, jakie mają miejsce w gospodarce światowej, szczególnie ważna staje się kultura zaufania. Zaufanie powstaje jedynie w atmosferze wolnej od strachu.

Pluralizm światopoglądowy, wielość kultur i religii jest globalnym bogactwem wartości etycznych. Globalna gospodarka rynkowa potrzebuje przesłanek etycznych dla swojego działania i zdolności rozwoju. Tam, gdzie nie ma norm nieformalnych lub gdzie te normy nie osiągnęły wystarczającej jakości, trudno będzie rozwinąć system wolnorynkowy. Można przyjąć, że brak postępu w krajach rozwijających się wynika nie tylko z samej biedy. Etyczne podstawy społeczeństwa w warunkach gospodarki rynkowej odgrywają decydującą rolę. Dlatego globalne myślenie i lokalne działanie powinno charakteryzować się wrażliwością na wartości etyczne. Najlepszym instytucjonalnym zabezpieczeniem etycznym pozycji człowieka w erze globalizacji nie są jedynie zapisy prawne, lecz budowanie globalnej świadomości etycznej. O taką należy się upominać i taką należy postulować.

Bibliografia

Bednarski A., Pułapy i pułapki globalizacji, TNOiK, Toruń 1998
Dietl J., Gasparski W., Etyka biznesu, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997
Frąckiewicz L., Polityka Społeczna, Śląsk, Katowice 1998
Globalisierung und Nachhaltigkeit. Zu den Chancen einer wirkungsvollen Umweltpolitik unter den Bedingungen globalisierter Wirtschaftsbeziehungen, Bearbeitug: Ulrich Petschow, Institut fur Okologische Wirtschaftsforschung, Friedrich Ebert Stiftung Berliner Buro, Berlin 1998
Globalisierung der besonderen Art.: TransFair. Ein Hearing zum Fairen Handel, Friedrich Ebert Stiftung, Abteilung Internationale Entwicklungszusammenarbeit Projektgruppe Entwicklungspolitik, Bonn 1997
Instytucjonalne podejście w analizie procesów społeczno-gospodarczych i politycznych w Polsce, Praca zbiorowa pod redakcją prof. dr hab. Ewy Okoń-Horodyńskiej, Akademia Ekonomiczna, Katowice 1996
Instytucjonalizacja aktywności ekonomicznej w gospodarce światowej w układach narodowym, regionalnym i globalnym, Praca zbiorowa pod redakcją Ewy-Okoń Horodyńskiej, Katowice 1998
Landmesser M.L., Sczepan J., Leben um zu arbeiten, arbeiten um zu leben? Piorituten setzen in Zeiten der Globalisierung, Hunsssler-Verlag, Neuhausen-Stuttgart 1998
Pratley P., Etyka w biznesie, Gebethner i Ska, Warszawa 1998
Sporek T., Niemcy w procesach ogólnoeuropejskiej integracji gospodarczej, Prace naukowe, Akademia Ekonomiczna, Katowice 1998
Studia Modreviana, Praca zbiorowa pod redakcją bpa Wiktora Wysoczańskiego, Instytut Wydawniczy im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego, rok I, tom I, Warszawa 1993
Vardy P., Grosch P., Etyka, Poznań 1995
Polityka społeczna, Praca zbiorowa pod redakcją Aldony Frąckiewicz-Wronka i Marii Zrałek, Akademia Ekonomiczna, Katowice 1998