Upamiętnienie cmentarza ewangelickiego w centrum Olsztyna
Wyjątkowa uroczystość wspomnieniowa.
W 1873 r. Parafia Ewangelicko-Augsburska w Olsztynie urządziła cmentarz, zlokalizowany przy Bahnhofstraβe, noszącej obecnie nazwę ul. Partyzantów, w pobliżu nasypu z wbiegającymi do miasta z kierunku zachodniego liniami kolejowymi. Ostatniego pochówku dokonano w 1947 r. W latach 60., bez uzgodnienia z parafią i bez przeprowadzania ekshumacji, usunięto nagrobki, zaś teren został stopniowo zabudowany garażami i budynkami gospodarczymi.
W lutym 2018 r. podczas robót ziemnych odsłonięto szczątki pochowanych na cmentarzu dawnych mieszkańców – członków parafii ewangelickiej w Olsztynie. Roboty wstrzymano i rozpoczęto trójstronne rozmowy pomiędzy Prezydentem Olsztyna, Stowarzyszeniem „Święta Warmia” oraz Parafią Ewangelicko-Augsburską w Olsztynie. W rezultacie osiągniętego porozumienia zdecydowano o nieekshumowaniu doczesnych szczątków pochowanych i urządzeniu w tym miejscu parku pamięci.
W grudniu 2019 r. na obszarze bezpośrednio przyległym do terenu cmentarnego został uruchomiony przystanek kolejowy Olsztyn Śródmieście. W związku z tym Miasto Olsztyn stanęło przed zadaniem pogodzenia różnych funkcji terenu. Zadanie zrealizowano w ramach inwestycji wartej ponad 5 mln złotych, sfinansowanej w większości ze środków unijnych, związanej z węzłem przesiadkowym – urządzeniem dojść do peronów, remontem pobliskiego tunelu pod torami i infrastrukturą towarzyszącą. Projekt zagospodarowania terenu przygotowało Biuro Architektoniczne Gadomscy.
Po rozbiórce budynków gospodarczych i garaży dokonano uczytelnienia w terenie głównej alei cmentarnej i wzniesiono lapidarium z dużym krzyżem ewangelickim, gabionami i elementami małej architektury oraz nasadzeniami zieleni. Wyeksponowano odnalezione fragmenty oryginalnych nagrobków. Ustalono i upamiętniono imiona i nazwiska oraz daty śmierci ponad 1370 osób, które zostały tam pochowane. O tym, jak ważną rolę odgrywali ewangelicy w przedwojennych dziejach miasta może świadczyć to, że wśród spoczywających w tym miejscu znaleźli się przedstawiciele ówczesnych władz miasta – z burmistrzem Friedrichem von Roebelem (1828-1877), nadburmistrzem Oskarem Belianem (1832-1918) i przewodniczącym rady miasta Karlem Roenschem (1859-1921) oraz liczni przedsiębiorcy, hotelarze, kamienicznicy, lekarze, ludzie wielu profesji, zasłużeni dla rozwoju miasta na przełomie XIX/XX w.
Symbolicznego otwarcia zrewitalizowanego terenu cmentarza dokonano dwukrotnie. Po raz pierwszy 10 stycznia 2023 r. – oficjalnie z udziałem Prezydenta Olsztyna Piotra Grzymowicza. Powiedział on, że miejsce to znacznie zmieniło swój wygląd w ostatnim czasie, dzięki czemu znajdzie się na turystycznej i historycznej mapie Olsztyna jako miejsce godne odwiedzenia. Rafał Bętkowski ze Stowarzyszenia „Święta Warmia” podkreślił, że jest to przywrócenie godności także tym dawnym mieszkańcom Olsztyna, którzy nadal spoczywają w tej ziemi.
Natomiast 13 lutego 2023 r. odbyło się uroczyste otwarcie z udziałem m.in. zwierzchnika Diecezji Mazurskiej Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP bp. Pawła Hause oraz Proboszcza Parafii Ewangelicko-Augsburskiej w Olsztynie ks. Łukasza Stachelka .
Bp Paweł Hause powiedział, że wszyscy zasługują na szacunek po śmierci, a ziemia cmentarna pozostaje ziemią świętą. Jeśli chcemy, by nasze szczątki zostały uszanowane, to samo winni jesteśmy innym – pisze o tym m.in. Olga Tokarczuk. Szacunek dla zmarłego i jego ciała określa nasze człowieczeństwo – podkreślił bp Hause.
W uroczystości uczestniczyli m.in. zaangażowani w sprawę Bogdan Bachmura i Rafał Bętkowski ze Stowarzyszenia „Święta Warmia”, Wiceprezydent Olsztyna Justyna Sarna-Pezowicz oraz Maria z parafii w Olsztynie, której ojciec został pochowany na tym cmentarzu w grudniu 1945 r.
Ks. Łukasz Stachelek zauważył, że nigdzie w Polsce nie udało się w taki sposób uhonorować i zrewitalizować terenu cmentarza, jak to się stało w Olsztynie. Było to możliwe dzięki dobrej współpracy parafii, stowarzyszenia i władz miasta.
tekst: Paweł Sobotko
Dla naszej Parafii to było bardzo ważne wydarzenie. Ostatnie pięć lat dużo rozmawialiśmy o tym cmentarzu. Gdy podczas robót budowalnych odkryto szczątki, obudziło to wiele trudnych wspomnień o niszczeniu naszych nekropolii. Ta została pewnej nocy, zrównana z ziemią przy użyciu ciężkiego sprzętu. Ewangelicy nie mieli szansy przenieść szczątków na inny z cmentarzy, ani odwiedzać grobów swoich bliskich. Niejednokrotnie mieli problem z odtworzeniem dokładnego miejsca pochówku. Szczególnie gdy zaczęły tam powstawać garaże.
Na początku, w 2018 roku, rozmowy z urzędnikami Olsztyna nie były łatwe, jednak pomimo różnych wizji rozwiązania problemu, udało nam się wypracować porozumienie dotyczące części cmentarza (druga nadal pozostaje parkingiem Komendy Wojewódzkiej Policji). Udało się również przekonać Urząd Miasta, aby wypisać nazwiska i rok pochówku wszystkich zmarłych, a nie tylko tych najbardziej zasłużonych dla miasta.
Dzisiaj teren cmentarza stał się ważnym punktem na mapie Olsztyna. A dla nas powodem do dumy i pewną formą „zadośćuczynienia” za okres zapomnienia. Leżący tuż przy nowopowstałym peronie przystanku Olsztyn Śródmieście park pamięci, jest odwiedzany przez wysiadających tam podróżnych. Jest również dobrym przykładem tego, jak można zagospodarować dawne zniszczone cmentarze.
ks. Łukasz Stachelek
zdj. Rafał Bętkowski, ks. Łukasz Stachelek, ks. Tomasz Wigłasz
